Ο μαρξισμός - λενινισμός δίνει επιστημονικά κριτήρια για τον προσδιορισμό του χαρακτήρα μιας κοινωνίας. Θα υπενθυμίσουμε ορισμένα βασικά στοιχεία της θεωρίας μας:

Κάθε κοινωνία δεν είναι ένα μηχανικό άθροισμα ατόμων, αλλά ένα σύνολο, ένας κοινωνικοοικονομικός σχηματισμός (χρησιμοποιείται και ο όρος "σύστημα"), όπου οι άνθρωποι συνδέονται μεταξύ τους με ένα πλήθος σχέσεων οικονομικών - παραγωγικών, πολιτικών, νομικών, ιδεολογικών. Από όλες αυτές τις σχέσεις οι πιο σημαντικές, με την έννοια ότι καθορίζουν σε τελευταία ανάλυση και τις άλλες, είναι οι σχέσεις παραγωγής που το σύνολό τους αποτελεί αυτό που ονομάζουμε οικονομική διάρθρωση ή οικονομική βάση του σχηματισμού. Πυρήνας των σχέσεων παραγωγής είναι οι σχέσεις ιδιοκτησίας.

Η έννοια του κοινωνικοοικονομικού σχηματισμού είναι μια τεράστια επιστημονική προσφορά των Μαρξ - Ενγκελς για την κατανόηση της κίνησης της κοινωνίας και το διαδοχικό πέρασμα από έναν κατώτερο σε έναν ανώτερο κοινωνικό σχηματισμό (πρωτόγονο κοινοτικό, δουλοκτητικό, φεουδαρχικό, καπιταλιστικό, κομμουνιστικό - του οποίου πρώτη φάση είναι ο σοσιαλισμός). Επέτρεψε να κατανοήσουμε την κοινωνία, σαν ένα οργανικό σύνολο, όπου τον κινητήριο ρόλο παίζει η πάλη των τάξεων στη βάση των υλικών - ταξικών συμφερόντων των ανθρώπων που πηγάζουν από τη θέση που κατέχουν στην κοινωνική παραγωγή.

Ο Λένιν τη θεωρούσε σαν επιστημονική επανάσταση που "ανύψωσε για πρώτη φορά την κοινωνιολογία ως το επίπεδο της επιστήμης" γιατί "Ως τώρα για τους κοινωνιολόγους ήταν δύσκολο, μέσα στο πολύπλοκο δίχτυ των κοινωνικών φαινομένων, να κάνουν διάκριση ανάμεσα στα σπουδαία και τα μη σπουδαία φαινόμενα (αυτό ακριβώς είναι η ρίζα του υποκειμενισμού στην κοινωνιολογία) και δεν ήταν σε θέση να βρουν ένα αντικειμενικό κριτήριο για να κάνουν έναν τέτοιο διαχωρισμό. Ο υλισμός έδωσε ένα απόλυτο αντικειμενικό κριτήριο, ξεχωρίζοντας τις σχέσεις παραγωγής, σα διάρθρωση της κοινωνίας και δημιουργώντας τη δυνατότητα να εφαρμοστεί σε αυτές τις σχέσεις το γενικό εκείνο επιστημονικό κριτήριο της επανάληψης, που οι υποκειμενιστές αρνούνταν ότι μπορεί να εφαρμοστεί στην κοινωνιολογία" (Απαντα, τ. 1, σελ. 136). Η ανακάλυψη αυτή εκτός από τη μεγάλη επιστημονική σημασία, έχει και ανάλογη πολιτική σημασία. Εξοπλίζοντας την πρωτοπορία της εργατικής τάξης με ένα αντικειμενικό εργαλείο ανάλυσης, της επιτρέπει να σχηματίζει μια αληθινή και συνολική εικόνα της κοινωνικής πραγματικότητας ώστε να κατευθύνει ορθά την επαναστατική πράξη.

Οι σχέσεις παραγωγής διαμορφώνονται ανεξάρτητα από τη θέληση και τη συνείδηση των ανθρώπων και είναι αυτές που προσδιορίζουν, καθορίζουν το χαρακτήρα της κοινωνίας. Οι σχέσεις παραγωγής βρίσκονται σε αδιάσπαστη ενότητα με τις παραγωγικές δυνάμεις. Σε κάθε βαθμίδα ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων αντιστοιχούν ορισμένες σχέσεις παραγωγής. Η ενότητα παραγωγικών δυνάμεων, σχέσεων παραγωγής αποτελεί τον τρόπο παραγωγής. Ο τρόπος παραγωγής καθορίζει τη φύση ενός κοινωνικού σχηματισμού. Φυσικά, σε μια ιστορικά καθορισμένη κοινωνία μπορεί να υπάρχουν και επιβιώσεις από προηγούμενους τρόπους παραγωγής. Π.χ. στην Ελλάδα είχαμε ως τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα μισοφεουδαρχικά υπολείμματα. Η φύτρα του επόμενου, π.χ. οι αστικές σχέσεις γεννήθηκαν μέσα στη φεουδαρχία.

Ολες οι υπόλοιπες κοινωνικές σχέσεις αποτελούν εποικοδόμημα πάνω στην οικονομική βάση και βρίσκονται σε διαλεκτική σχέση αλληλεπίδρασης μαζί της. Το κράτος, η πολιτική, οι νόμοι, οι κάθε είδους θεσμοί και οργανώσεις (συνδικάτα, κόμματα, εκκλησίες, εκπαιδευτικό σύστημα κ. ά), οι ιδεολογίες, η τέχνη ανήκουν στο εποικοδόμημα. (1)

Το νομικοπολιτικό και ιδεολογικό εποικοδόμημα διαπερνάται από αντιφάσεις εφόσον "αντανακλά" μια οικονομική βάση που επίσης είναι αντιφατική. Παρόλο που σε αυτό κυριαρχεί η άρχουσα κάθε φορά τάξη, υπάρχουν επίσης οι οργανώσεις και οι ιδέες που εκφράζουν τις εκμεταλλευόμενες τάξεις και στρώματα.

Η αλλαγή της οικονομικής βάσης οδηγεί αναπόφευκτα στην αλλαγή του εποικοδομήματος. (2) Ομως το εποικοδόμημα δεν είναι μια παθητική αντανάκλαση της βάσης, αλλά βρίσκεται σε διαλεκτική σχέση με αυτήν, δηλαδή αντεπιδρά και επηρεάζει την οικονομική βάση. Ενα επίκαιρο παράδειγμα είναι η πολιτική της αλλαγής των εργασιακών σχέσεων η οποία επιδρά στην οικονομική βάση, με τελικό αποτέλεσμα την αύξηση των καπιταλιστικών κερδών. Ο Ενγκελς ιδιαίτερα αναφέρεται αρκετά στη σχέση οικονομικής βάσης - εποικοδομήματος. Τονίζει ότι η παραγωγή και αναπαραγωγή της πραγματικής ζωής, η οικονομική βάση, είναι ο καθοριστικός παράγοντας σε "τελευταία ανάλυση" και όχι ο μοναδικός παράγοντας που επιδρά στην ιστορική κίνηση. (3) Το εποικοδόμημα που αντιστοιχεί σε μια ιστορικά καθορισμένη οικονομική βάση λειτουργεί με σχετική αυτοτέλεια για την ανάπτυξη ή τη διατήρησή της, ανάλογα με την ιστορική φάση της εξέλιξης του κοινωνικού σχηματισμού. Πολύ μεγαλύτερη επίδραση αποκτά ο πολιτικός παράγοντας κατά τη σοσιαλιστική οικοδόμηση, η οποία απαιτεί κατάκτηση της εξουσίας ώστε, μέσω της πολιτικής, να αλλάξει επαναστατικά - ριζικά η οικονομική βάση. (4)

Το βασικό στοιχείο του νομικοπολιτικού εποικοδομήματος είναι το κράτος.

Με αφορμή την επίθεση του κεφαλαίου εναντίον των κοινωνικών κατακτήσεων των εργαζομένων, ακούγονται πολύ συχνά οι όροι "κοινωνικό κράτος" και "κράτος πρόνοιας". (5) Γνωστός επίσης είναι ο όρος "κράτος ευημερίας", άλλοι μιλάνε για "σύγχρονο ανθρώπινο κράτος", "έντιμο κράτος" και άλλα ανάλογα. (6) Από την αρχή χρειάζεται να υπογραμμίσουμε ότι αυτή η ορολογία δεν ανταποκρίνεται σε μια επιστημονική προσέγγιση του θέματος, συσκοτίζει τη φύση του κράτους γενικά, του αστικού κράτους ιδιαίτερα. Για να το καταλάβουμε αυτό, πρέπει να έχουμε υπόψη ορισμένα θεμελιακά σημεία της μαρξιστικής - λενινιστικής θεωρίας για το κράτος, που ισχύουν και για το περιεχόμενο, την ουσία του ελληνικού κράτους. Οπωσδήποτε όσον αφορά τη μορφή, υπάρχουν διαφορές ανάμεσα στα αστικά κράτη στις διάφορες χώρες, μιας και αποτελούν προϊόντα συγκεκριμένης ιστορικής εξέλιξης. Στη βάση αυτή το ελληνικό κράτος διαφέρει για παράδειγμα από το γαλλικό, όσον αφορά τους θεσμούς, τις δομές, τη θέση και τη δύναμη στο παγκόσμιο ιμπεριαλιστικό σύστημα, όμως δε διαφέρει όσον αφορά το ταξικό περιεχόμενο.

Για ποιο λόγο υπάρχει το κράτος και τι ρόλο παίζει στην κοινωνική ζωή, είναι ένα κεντρικό ζήτημα του ιδεολογικού αγώνα. Μεγάλη υπήρξε η επιστημονική προσφορά του Φ. Ενγκελς στη διερεύνηση αυτού του θέματος (μια βασική πηγή της έρευνάς του για την πορεία διαμόρφωσης της κρατικής εξουσίας αποτελεί η αρχαία Ελλάδα). (7)

Σύμφωνα με τη θεωρία μας, το κράτος δεν υπήρχε πάντα. Είναι φαινόμενο ιστορικό, με αρχή και τέλος. Οι ρίζες του βρίσκονται στην εποχή της διάλυσης του πρωτόγονου κοινοτικού συστήματος, όταν η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων και ο καταμερισμός εργασίας επέτρεψαν τη δημιουργία ενός ορισμένου πλεονάσματος προϊόντων και τη συγκέντρωσή του σε ορισμένα χέρια. Εμφανίστηκε δηλαδή σαν νομοτελειακό αποτέλεσμα της γέννησης των τάξεων και της ταξικής πάλης.

Το κράτος προήλθε από την κοινωνία, από την ανάγκη του ελέγχου των ταξικών ανταγωνισμών για να μη διαλυθεί η κοινωνία, πράγμα που θα έβαζε σε κίνδυνο την ίδια την επιβίωση του ανθρώπου. Το κράτος θα πάψει να υπάρχει, θα "σβήσει", θα "απονεκρωθεί" με την εξάλειψη των τάξεων και των ταξικών αντιθέσεων, στον αναπτυγμένο κομμουνισμό. (8)

Οι αστοί υποστηρίζουν ότι το κράτος είναι ουδέτερος ρυθμιστής των κοινωνικών αντιθέσεων. Το κράτος όμως επειδή γεννήθηκε μέσα στην πάλη των τάξεων, δεν είναι ουδέτερο απέναντι στις τάξεις, αλλά αποτελεί το όργανο επιβολής της θέλησης της κυρίαρχης οικονομικά τάξης. (9) Είναι το όργανο επιβολής της πολιτικής της εξουσίας, της δικτατορίας της, περιφρουρεί ένα συγκεκριμένο τρόπο παραγωγής. Αυτή είναι η ουσία του κράτους, επομένως είναι όργανο καταστολής, αλλά και οργάνωσης των συμμαχιών της άρχουσας τάξης. Στα εκμεταλλευτικά συστήματα, το κράτος επιβάλλει την κυριαρχία και τα συμφέροντα της μειοψηφίας πάνω στην εκμεταλλευόμενη πλειοψηφία. Το σοσιαλιστικό κράτος, η δικτατορία του προλεταριάτου διαφέρει ριζικά από το κράτος στα εκμεταλλευτικά κοινωνικά συστήματα, ως προς το ότι επιβάλλει την εξουσία της πλειοψηφίας των πρώην εκμεταλλευομένων πάνω στη μειοψηφία των εκμεταλλευτών τους.

Η δικτατορική ουσία, δηλαδή η διά της βίας επιβολή, φαίνεται πιο καθαρά σε περιόδους όξυνσης της ταξικής πάλης, ιδιαίτερα όταν τίθεται το ζήτημα της εξουσίας, όχι φυσικά ότι δεν υπάρχει και στις άλλες περιόδους. Το αστικό κράτος σε τέτοιες καταστάσεις, όπως έχει δείξει η ιστορία, ακόμη και αυτό με τις πιο προωθημένες αστικοδημοκρατικές μορφές, παραμερίζει κάθε επίφαση δημοκρατίας και προτάσσει τη γυμνή βία των κατασταλτικών μηχανισμών του. Στη χώρα μας επανειλημμένα η άρχουσα τάξη έχει καταφύγει στην ανοιχτά δικτατορική άσκηση της εξουσίας, με τον παραμερισμό των αστικοδημοκρατικών θεσμών προκειμένου να περισώσει την εξουσία της. Η κρατική καταστολή σε οξυμένες στιγμές της ταξικής πάλης, πολύ περισσότερο σε περίπτωση επαναστατικής κατάστασης, επιδρά όχι μόνο κοντοπρόθεσμα, τη στιγμή που ασκείται για την αλλαγή του συσχετισμού των δυνάμεων αλλά και μακροπρόθεσμα. Η βία επιδρά βαθιά στην εργατική τάξη και το λαό, στη συνείδηση, στην απόφαση για αγώνα. Η εργατική τάξη γνωρίζει από την πείρα της, και οι νεότεροι διαισθάνονται, το κόστος μιας γενικότερης αναμέτρησης με την εξουσία. Το αστικό κράτος φροντίζει στις μέρες μας, όχι μόνο να χρησιμοποιεί αλλά και να προβάλλει τις "επιδόσεις" του κατασταλτικού μηχανισμού, να απειλεί όσους "προσβάλλουν την έννομη τάξη".

Βασικά γνωρίσματα του κράτους είναι:

• Η δημόσια εξουσία: δηλαδή το σύστημα οργάνων και θεσμών που συγκροτούν τον κρατικό μηχανισμό και πρώτα απ' όλα οι μηχανισμοί καταστολής (στρατός, αστυνομία, δικαστήρια, φυλακές).
• Η ύπαρξη δικαίου, υποχρεωτικών δηλαδή κανόνων που έχουν καθιερωθεί και επικυρωθεί από το κράτος.
• Η εδαφική αρχή: η κρατική εξουσία κατέχει κι ελέγχει ορισμένη, καθορισμένη γεωγραφική περιοχή.

Κάθε κράτος εκπληρώνει δυο βασικές λειτουργίες, την εσωτερική και τηνεξωτερική. Κύρια είναι η εσωτερική που αποβλέπει στην εξασφάλιση της εξουσίας της άρχουσας τάξης. Η εξωτερική (σχέσεις με τα άλλα κράτη) λειτουργία απορρέει από την εσωτερική, τη συνεχίζει και τη συμπληρώνει.