Ο ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ

Από την αστική πλευρά, πολύ συχνά χρησιμοποιούνται διάφοροι όροι, για να προσδιορίσουν τη σύγχρονη κοινωνία, όπως "κοινωνία της αλληλεγγύης", "κοινωνία των πληροφοριών", "κοινωνία της γνώσης", "μεταβιομηχανική κοινωνία", "κοινωνία των υπηρεσιών" κ.ο.κ. Οι κομμουνιστές υποστηρίζουμε ότι η ελληνική κοινωνία είναι καπιταλιστική και, μάλιστα, στην τελευταία βαθμίδα ανάπτυξης του καπιταλισμού, τον κρατικομονοπωλιακό καπιταλισμό (ΚΜΚ) (βλ. πρώτη διάλεξη). Είναι φανερό ότι τα κριτήρια προσδιορισμού του χαρακτήρα της κοινωνίας μας είναι διαφορετικά.

Φυσικά, η διαμάχη αστικής και κομμουνιστικής ιδεολογίας γύρω από το χαρακτήρα της κοινωνίας δεν είναι ελληνικό, ούτε σύγχρονο φαινόμενο. Χρονολογείται από την εμφάνιση του επιστημονικού σοσιαλισμού. Οι αστικοί χαρακτηρισμοί, που θέλουν να φαντάζουν καινούριοι, αναπαράγουν, στην πραγματικότητα, παλιές αστικές θεωρίες προηγουμένων αιώνων, με νέα, σε μερικές περιπτώσεις, μορφή. Επιδιώκουν να κρύψουν την εκμεταλλευτική ουσία του συστήματος. Επειδή ακριβώς το θέμα είναι γενικότερο, θα κάνουμε μια επιγραμματική αναφορά στις αστικές θεωρίες για την κοινωνία και στη μαρξιστική - λενινιστική θεωρία, ώστε να δοθεί σε γενικές γραμμές η διαφορά στην προσέγγιση και διερεύνηση του ζητήματος "χαρακτήρας μιας κοινωνίας", επομένως και της ελληνικής κοινωνίας.

Οι αστικές θεωρίες για την κοινωνία προσδιορίζουν το χαρακτήρα μιας κοινωνίας, με βάση δευτερεύοντα ή και αυθαίρετα χαρακτηριστικά, είτε αποσπώντας βασικά χαρακτηριστικά από την ενότητά τους με τα υπόλοιπα. Πάνω απ' όλα αρνούνται ότι οι σχέσεις παραγωγής είναι το θεμελιακό στοιχείο προσδιορισμού μιας κοινωνίας. Αντικειμενικά, αποκρύπτουν έτσι την ταξική εκμεταλλευτική φύση της καπιταλιστικής κοινωνίας και παίζουν ρόλο απολογητή και υπερασπιστή της. Π.χ., στον προσδιορισμό "βιομηχανική" ή "μεταβιομηχανική" κοινωνία, αποσπώνται τα μέσα παραγωγής από τις σχέσεις παραγωγής και θεωρούνται το καθοριστικό στοιχείο. Στη βάση αυτή, μια κοινωνία καπιταλιστική εξισώνεται με μια σοσιαλιστική κοινωνία. Η θεωρία για τη "βιομηχανική" κοινωνία (γνωστότεροι εκπρόσωποι Γκαλμπρέιθ, Ρόστοου, Μπελ, Βίνερ, Αρόν κ.ά.) και, στη συνέχεια, η "μεταβιομηχανική" κοινωνία και τα διάφορα παρακλάδια και αποχρώσεις ("κοινωνία των υπηρεσιών", της "γνώσης", "της πληροφορίας" κ.ο.κ.) έχουν μεγάλη διάδοση και ισχυρή επιρροή. Εμφανίζονται σε ντοκουμέντα κομμάτων, τοποθετήσεις πολιτικών, στα ΜΜΕ.

Οι αστικές θεωρίες για την κοινωνία δε δημιουργούνται στο "κενό", από την τυχαία έμπνευση του ενός ή του άλλου διανοητή. Αποτελούν μια συμπυκνωμένη και, στον ένα ή τον άλλο βαθμό, παραμορφωμένη αντανάκλαση της υλικής ανάπτυξης του καπιταλισμού στην αστική συνείδηση και ακολουθούν την ιστορική άνοδο, σταθεροποίηση και παρακμή της αστικής τάξης. Μπορούμε σε χοντρές γραμμές να διακρίνουμε δυο περιόδους της ιστορικής ανάπτυξης των αστικών θεωριών για την κοινωνία: Μια περίοδο ακμής και μια παρακμής, χρονολογούμενες η πρώτη από τον 17ο αιώνα έως το 1830 και η δεύτερη από το 1830 ως σήμερα. Το πέρασμα του καπιταλισμού στο ιμπεριαλιστικό του στάδιο και η γενική κρίση του σήμανε την πλήρη αντιδραστικοποίηση της αστικής θεωρητικής σκέψης.

Οι αντιλήψεις των αστών διαφωτιστών του 17ου και 18ου αιώνα περί "κοινωνικού συμβολαίου" (κυρίως Χομπς, Σπινόζα, Λοκ, Μοντεσκιέ, Ρουσό, Καντ),έχουν βαθιά επιδράσει στην αστική θεωρητική σκέψη και αποτελούν τη βάση αστικών αντιλήψεων και σήμερα. Σύμφωνα με τη θεωρία του "κοινωνικού συμβολαίου", οι άνθρωποι είναι "από τη φύση τους ελεύθεροι" και συνενώνονται στην κοινωνία, σύμφωνα με τη θέλησή τους, εκχωρώντας, ταυτόχρονα, κατά ένα μέρος ή συνολικά, την ελευθερία τους, για να έχουν τα πλεονεκτήματα της συνένωσης σε κοινωνία ή σε "πολιτική κοινωνία" (δηλαδή, κοινωνία με ύπαρξη κράτους).

Ωστόσο, ο ακριβής προσδιορισμός των πηγών των σύγχρονων αστικών θεωριών για την κοινωνία είναι δύσκολος και γιατί υπάρχουν πολλές παραλλαγές κάθε θεωρίας και γιατί τα σύνορα ανάμεσα στις διάφορες αστικές θεωρίες είναι δυσδιάκριτα. Σε πολύ γενικές γραμμές, θα μπορούσε κανείς να πει ότι οι παρακάτω παλιές θεωρίες αποτελούν τις βασικές πηγές των αστικών αντιλήψεων, που πλασάρονται σαν σύγχρονες και πρωτοποριακές:

1) Η θεωρία των τριών παραγωγικών συντελεστών, σύμφωνα με την οποία εργασία, φύση και κεφάλαιο δημιουργούν την αξία. Βασικός εκπρόσωπος, ο Σε Ζαν Μπαπτίστ (1767 - 1832), οπαδός του ελεύθερου εμπορίου και της μη επέμβασης του κράτους στην οικονομική ζωή, προπαγανδιστής της αρμονίας των ταξικών συμφερόντων. Ανάλογη είναι η θεωρία για την "κοινωνική αρμονία". Φρεντερίκ Μπαστιά (1801 - 1850) και Τζον Στιούαρτ Μιλ (1806 - 1873). Δεν υπάρχει αντίθεση συμφερόντων αστικής και εργατικής τάξης. Ο ελεύθερος συναγωνισμός είναι αναγκαία προϋπόθεση για την εδραίωση της κοινωνικής αρμονίας. Ο δεύτερος θεωρούσε ότι με μεταρρύθμιση των σχέσεων διανομής θα ξεπερνιούνταν οι αντιθέσεις του καπιταλισμού. Αυτή η αντίληψη αναπτύχθηκε και από άλλους στη συνέχεια, όπως από τον κοινωνιολόγο T. A. Marshall στον 20ό αιώνα, από τον οποίο αντλούν πολλές από τις σύγχρονες αντιλήψεις, όπως αυτήν του "κοινωνικού αποκλεισμού", του "κοινωνικού κράτους", των "κοινωνικών δικαιωμάτων". Ο ίδιος στο έργο του αφήνει ανοιχτό το θέμα ως πού μπορούν να φτάσουν τα κοινωνικά δικαιώματα, χωρίς να αμφισβητηθεί η ύπαρξη της "ελεύθερης αγοράς" και της αστικής "οικονομικής ελευθερίας".

2) Η τεχνοκρατική θεωρία. Βέμπλεν Θορνστάιν (1857 - 1929). Ξεχωρίζει σαν το καθοριστικό στοιχείο της κοινωνίας την τεχνολογία, αποσπασμένη από τις σχέσεις παραγωγής. Σε μερικές εργασίες του, πρότεινε να ανατεθεί η καθοδήγηση της κοινωνίας σε μηχανικούς και τεχνικούς, οι οποίοι, χρησιμοποιώντας την πολιτική εξουσία, θα αναπτύξουν την παραγωγή προς όφελός της. Αναλογίες με αυτήν παρουσιάζει η θεωρία της "διευθυντικής κοινωνίας". Τζέιμς Μπάρναμ(1905 -...) . Σύμφωνα με αυτήν, ο καπιταλισμός ξεπερνιέται και αντικαθίσταται από ένα νέο εκμεταλλευτικό σύστημα και το αντίστοιχό του κράτος, όπου κυρίαρχη τάξη είναι οι διευθυντές, οι τεχνοκράτες, οι μάνατζερς. Προχωρημένο στάδιο αυτής της κοινωνίας ήταν ο υπαρκτός σοσιαλισμός και το ναζιστικό/φασιστικό κράτος. Πρώιμη και όχι ολοκληρωμένη εμφάνιση της "διευθυντικής κοινωνίας" είναι τα καπιταλιστικά κράτη, με μεγάλη ανάμειξη του κράτους στην οικονομική ζωή (χρησιμοποιεί σαν παράδειγμα το "New Deal" στις ΗΠΑ).

3) Η αστική θεωρία της ιδεολογίας, Καρλ Μανχάιμ (1893 - 1947), σύμφωνα με τον οποίο δεν υπάρχει αντικειμενικό κριτήριο της αλήθειας στη γνώση των κοινωνικών φαινομένων. Η ιστορία της κοινωνικής σκέψης είναι ιστορία της σύγκρουσης ταξικών - υποκειμενικών κοσμοθεωριών, δηλ. διαστρεβλωμένων αντανακλάσεων της κοινωνικής πραγματικότητας.

4) Η θεωρία της εξελικτικής ανάπτυξης της κοινωνίας. Εντουαρντ Μπερνστάιν(1850 - 1932). Οι αντιλήψεις του Μπερνστάιν αποτελούν την έκφραση διείσδυσης στους κόλπους των σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων της θετικιστικής θεώρησης της ιστορικής διαδικασίας. Ο θετικισμός εννοούσε την ιστορία μεταφυσικά, σαν μια διαδικασία ποσοτικής συσσώρευσης. Οι εξελικτικές θεωρήσεις του 19ου αιώνα έχουν την πηγή τους στην ανάπτυξη των φυσικών επιστημών και σε φιλοσοφικά ρεύματα, όπως αυτό του χυδαίου υλισμού, το θετικισμό (Κοντ κ.ά.) και την εξελικτική θεωρία του Σπένσερ. Ο ίδιος ο Μπερνστάιν είχε βαθιά επηρεαστεί από τη νεοκαντιανή σχολή της φιλοσοφίας, αλλά και από την προσωπική του ενασχόληση με το έργο του Καντ. Τον αναφέρουμε ξεχωριστά, όχι γιατί η θεωρία του είναι αυτοτελής, αφού πρόκειται για αποτέλεσμα της επίδρασης της αστικής φιλοσοφίας και ιδεολογίας στο εργατικό κίνημα, αλλά γιατί προβάλλεται σαν κατ' εξοχήν θεωρητικός της σοσιαλδημοκρατίας.