"Χαμογελάει στην άνοιξη που θα 'ρθει, που τον ερχομό της κανένας δεν μπορεί να τον εμποδίσει!".

Η θέση ότι ένας επαναστάτης πρέπει να πλουτίσει το μυαλό του με τη γνώση όλων των θησαυρών της ανθρωπότητας αναφέρεται στην ανώτερη επιδίωξή του.

Ενα παράδειγμα συνδυασμού επαναστατικού αγώνα (το όπλο) και λαογέννητου πολιτισμού (η πένα), ήταν αναμφίβολα ο Τάκης Αδάμος. Ο αγαπητός σύντροφος, ο λογοτέχνης, ο επαναστάτης. Η πρόσφατη επέτειος του θανάτου του αποτελεί την αφορμή για αναπόληση μιας ζωής και δράσης.

Ο Τάκης Αδάμος "έφυγε" εδώ και πέντε χρόνια (παραμονή Χριστουγέννων του 1991). Ο θάνατος σταμάτησε μια ζωή, στην οποία η επαναστατική δραστηριότητα εκφράστηκε πολύμορφα. Ενα βαθύ αίσθημα ενάντια σε κάθε βαρβαρότητα, ήταν κυρίαρχο σ' όλη τη δημιουργία του, είτε με το όπλο, είτε με το μολύβι στο χέρι. Αγωνίστηκε και για να δέσει ο καρπός του πολιτισμού, όπως έλεγε, εννοώντας το πέρασμα της ανθρωπότητας στη φάση του πραγματικού εξανθρωπισμού του: στο σοσιαλισμό.

Η βαθιά του ανησυχία για τον πολιτισμό, ειδικά στην Ελλάδα, βλέποντας με αγωνία και οργή την πορεία εξαρτοποίησής της από τα παγκόσμια κέντρα της βαρβαρότητας, τον έκανε να ασχοληθεί ιδιαίτερα με την κληρονομιά του πολιτισμού της, σκαλίζοντας βαθιά, μέχρι τις ρίζες του. Ετσι έλεγε στο προλογικό σημείωμά του "Η λογοτεχνική κληρονομιά μας", (Βιβλίο Α' - Πεζογράφοι): "Το παρελθόν μάς κληροδότησε έναν πολιτισμό δεμένο με το λαό και τη δράση του. Και γι' αυτό πάντα ζωντανό και χρήσιμο. Η αξιοποίηση αυτής της κληρονομιάς είναι όπλο δοκιμασμένο κι αποτελεσματικό στην ιδεολογική πάλη. Πρέπει, όμως, να γίνει κτήμα των πλατιών λαϊκών στρωμάτων, να κατακτήσει τη συνείδησή τους, για να μετατραπεί σε υλική δύναμη. Από την αρχή μιας τέτοιας προσπάθειας προβάλλει το ερώτημα: Ποια τα κριτήρια κι οι αρχές για τη μελέτη και την αξιοποίηση της πολιτιστικής κληρονομιάς προς όφελος του λαού και της κοινωνικής προόδου;".

Ετσι και ο Τάκης Αδάμος μια ολόκληρη ζωή σμίλευε τη γλώσσα. Μοχθούσε, για τη συνειδητή διαμόρφωση του πολιτισμού και της ιστορίας λέγοντας: "Βλέπετε, μόνο η θεά Αθηνά "βγήκε" πάνοπλη από το κεφάλι του Δία. Ολα τ' άλλα στον κόσμο οικοδομήθηκαν λιθάρι το λιθάρι, με κόπους και θυσίες άπειρων γενεών, στη μακραίωνη ιστορική πορεία του ανθρώπου".

Μιλώντας για τέχνη σαν μια έκφραση πολιτισμού - τέχνη που πάλι γεννιέται από τους αγώνες, από την ίδια τη ζωή - υποστήριζε ότι πάντα ένας συγγραφέας εκφράζει κοινωνικές ιδέες, είτε το θέλει, είτε όχι, θίγοντας το ευαίσθητο θέμα της λεγόμενης στρατευμένης τέχνης. Ουσιαστικά δεν υπάρχει μη στρατευμένος καλλιτέχνης. Συνήθως αυτό που ονομάζεται στράτευση ταυτίζεται με στράτευση για σοσιαλιστικά, για κομμουνιστικά ιδανικά. Ολες οι άλλες στρατεύσεις, δεν ονομάζονται έτσι, αλλά απλώς "μη - στράτευση".

"Οποιος σπίτι μένει σαν αρχίζει ο αγώνας.... θ' αγωνιστεί για την υπόθεση του εχτρού",έλεγε κάποτε ο Μπ. Μπρέχτ, τοποθετώντας έτσι τους μη συμμετέχοντες, που ίσως νόμιζαν ότι δεν έκαναν τίποτα, στο στρατόπεδο των μετεχόντων υπέρ του εχθρού.

Ακριβώς το ξεπέρασμα της παθητικής στάσης, ιδιαίτερα σε συνθήκες κρίσιμες, είναι το θέμα πολλών διηγημάτων του Τ. Αδάμου.

Το άτομο που βρίσκεται μπροστά σε μια οδυνηρή επιλογή, την οποία επιβάλλουν απάνθρωπα δύσκολες συνθήκες: ή θα μείνει παθητικός θεατής της αιμορραγίας, της καταπάτησης της χώρας του, ή θα αποφασίσει να πάρει μέρος σ' έναν αγώνα με κίνδυνο να χάσει τη ζωή του. Να βρει φρικτό τέλος με βασανιστήρια. Να μην ξαναδεί τα αγαπημένα πρόσωπα. Να αντιμετωπίσει επιπτώσεις, που είναι πάνω από το ανθρώπινο να τα αντέξει κανείς.

Βλέπουμε ήρωες και ηρωίδες, από τα απλά στρώματα του λαού, να φτάνουν στο ύψιστο ηθικό μέγεθος. Η υπέροχη εργάτρια Αγγέλα από το διήγημα "Τα μάτια της μαχήτριας",που γεύτηκε όλη τη "γλύκα" του αφεντικού και σκοτώνεται με τ' όπλο στο χέρι, πριν προλάβει να ζήσει, και περνάει από το μισοσκόταδο της ασήμαντης ζωής στο λαμπερό προσκήνιο της ιστορίας: (...) Απ' τα μάτια της ξεχύνεται όλη η φλόγα της αδούλωτης ψυχής της εργατιάς". Η Αγγέλα μπορεί να σκοτώθηκε και να την πέταξαν ολόγυμνη στην αγορά της γειτονικής πόλης, αλλά "... τα μάτια, σύντροφέ μου!... Και τούτα δω στην πόλη σου, κι εκείνα εκεί το Δεκέμβρη στην Αθήνα, κι άλλα, χιλιάδες τέτοια μάτια, που μοιάζουνε με τ' άστρα. Σβήνουν, μα η φεγγοβολή τους σκίζει αδιάκοπα τη νύχτα, που μας ζώνει!..".

Στο διήγημα "Ποιος θα εμποδίσει την άνοιξη" ο Αντώνης, ο κεντρικός ήρωας, φτάνει μετά από μια πορεία συνειδητοποίησης στα μπουντρούμια της Ασφάλειας και στο πλήρες εσωτερικό ξεκαθάρισμα με τον εαυτό του. Γίνεται ελεύθερος άνθρωπος μέσα από τα βάσανα που του φέρνει η συνειδητή, θαρραλέα επιλογή του: "Ο Αντώνης κοιτάζει τους συντρόφους του, έναν έναν στα μάτια, σαν να τους αντάμωσε τώρα, ξαφνικά, ύστερα από χωρισμό μακρινό... Και για πρώτη φορά, σ' όλο τούτο το διάστημα, χαμογελάει. Χαμογελάει με σιγουριά, κοροϊδεύοντας τις αλυσίδες του. Χαμογελάει. Στην άνοιξη που θα 'ρθει, που τον ερχομό της κανένας δεν μπορεί να τον εμποδίσει".

Η στροφή του Τάκη Αδάμου, στα διηγήματά του, στους λεγόμενους "ανώνυμους" ήρωες, που όλοι έχουν όνομα και προσωπική ιστορία και αποτελούν ξεχωριστές οντότητες, δεν είναι τυχαία. Βασίζεται στη βαθιά αντίληψη σ' ό,τι αφορά τη σχέση του μεμονωμένου ατόμου με την ιστορία: Πολλοί "ανώνυμοι" άνθρωποι μαζί, μπορούν να αποτελέσουν, με το συλλογικό αγώνα, μια τόσο τρομερή υλική δύναμη, ώστε να δώσουν μια άλλη τροπή στην πορεία της ιστορίας. Φτάνει να το συνειδητοποιήσουν όλοι μαζί. Η μαρτυρική Μαρίνα, πρωταγωνίστρια στο διήγημα "Ο όρκος του Μακρή", το ηθικό της οποίας η Ασφάλεια προσπάθησε να τσακίσει - μέσω του μικρού παιδιού της, "διάλεξε" την εκτέλεση και αποτελεί ένα από τα υψηλότερα παραστήματα της λογοτεχνικής δημιουργίας του Τάκη Αδάμου. Δημιούργημα της ίδιας της ζωής. Η Μαρίνα ήταν αληθινή, όπως όλοι οι άλλοι, και όχι δημιούργημα φαντασίας.

Κάποτε και η Μαρίνα "έσμιξε για πάντα τη δική της μοίρα και τον πόνο της με την κοινή μοίρα και το πέλαγο του πόνου που απλωνόταν γύρω της...".

Σ' αυτό το συλλογικό, καταλυτικό αγώνα απελευθερώνονται όλες οι ψυχικές δυνάμεις του ατόμου. Γίνεται κύμα σαρωτικό, ανατρεπτικό. Οι άνθρωποι ξεπερνούν τον εαυτό τους και σε μια φάση ξεπερνούν και τα εθνικά σύνορα, το κύμα γίνεται διεθνιστικό: "... θέλουμε λεύτερη εμείς πατρίδα και πανανθρώπινη τη λευτεριά...". Πολύ περισσότερο από εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα, το κύμα αγκαλιάζει το πανανθρώπινο όραμα του σοσιαλισμού.

Η γλώσσα, ο τρόπος γραφής, η μορφή δηλαδή, βρίσκεται σε τέλεια αρμονία με το περιεχόμενο. Ο συγγραφέας αγαπάει τους ανθρώπους, που αποτελούν το υλικό του. Είναι κοντά τους, είναι δικοί του άνθρωποι. Νιώθει τον πόνο τους και τον κάνει δικό του. Τους παρουσιάζει με γλαφυρότητα, με χιουμοριστικές λεπτομέρειες και καμιά φορά και με τις γελοίες αδυναμίες τους, πάντα, όμως με ματιά τρυφερή. Πόσο φυσιολογικό φαίνεται το πέρασμά τους στο κίνημα, στην αντίσταση, στις σοσιαλιστικές ιδέες από τις συνθήκες που βίωναν.

Οπως καταπολεμούσε την επιστροφή προς τα "περασμένα και τ' αγύριστα" και την προσπάθεια νεκρανάστασης του παρελθόντος σ' όλους τους τομείς, έτσι και στο γλωσσικό ζήτημα. Ο Τάκης Αδάμος ήταν φλογερός υποστηρικτής, αλλά και πλάστης της δημοτικής. Στην εργασία του "Δοκίμια" θα πει: "Για πενήντα ολόκληρα χρόνια, από το 1830 ως το 1880, το ανεδαφικό, στείρο και αντιδραστικό πνεύμα του "λογιοτατισμού" διαποτίζει την ιδεολογία της αντιδραστικής ολιγαρχίας και ρίχνει το βαρύ ίσκιο του στην εθνική ζωή. Η επιβίωση του πνεύματος του "λογιοτατισμού" στάθηκε, κοντά στ' άλλα, μια από τις βασικές αιτίες που συνεχίστηκε η διγλωσσία στη δημόσια ζωή και που είχε ολέθριες συνέπειες για τη μόρφωση των λαϊκών μαζών, την καλλιέργεια και την ανάπτυξη του εθνικού πολιτισμού".

Σήμερα επικρατεί μια αναρχολαϊκίστικη αντίληψη σχετικά και με τη γλώσσα. Και όπως αποδείχνουν τα πράγματα, η γλωσσική παιδεία χωλαίνει τραγικά ανάμεσα στην αντίληψη αυτή - αν μπορούμε να την πούμε αντίληψη - και τη στείρα αρχαϊζουσα, που καλλιεργεί το γλωσσικό ναρκισσισμό και τον προγονόπληκτο εθνικισμό. Πολύ εύκολα "εντοπίζεται" κάθε φορά σαν αιτία της γλωσσικής υποβάθμισης και του διασυρμού το γεγονός, ότι δε διδάσκονταν για μερικά χρόνια η αρχαία ελληνική στα σχολεία. Διδάσκουν πλέον την αρχαία, αλλά συνεχίζεται ο γλωσσικός διασυρμός και εκχυδαϊσμός, για τον απλό λόγο ότι οι αιτίες είναι άλλες.

Γι' αυτό και ο Τάκης Αδάμος υποστήριζε, ότι "η αξιοποίηση της λογοτεχνικής, γενικότερα της πνευματικής κληρονομιάς είναι από τα σοβαρότερα πολιτιστικά προβλήματα που έχει ν' αντιμετωπίσει κάθε λαός και κάθε τόπος".

Ο Τάκης Αδάμος με την εθελοντική του στράτευση στο χαράκωμα και την εθελοντική του στράτευση στην πνευματική ζωή, σε κάθε τύπο αγώνα "ένοπλος" σύντροφος, δίνει το παράδειγμα του ολοκληρωμένου διανοούμενου - αγωνιστή για τη χιλιάκριβη τη λευτεριά.

Αννα ΙΩΑΝΝΑΤΟΥ

Φιλόλογος