"Το καλό βιβλίο απαιτεί συμμετοχή όλων των διανοητικών ικανοτήτων του αναγνώστη. Ανεβάζει τις γνώσεις, κάνει τη συνείδηση πιο βαθιά, το λογικό πιο ευλύγιστο και βοηθάει να αναλύσουμε κριτικά την αντικειμενική πραγματικότητα. Είναι πανίσχυρο όπλο της κοινωνικής προόδου".Η παραπάνω φράση ανήκει στον Ρώσο συγγραφέα Εντουαρντ Ρόζενταλ και ίσως η παράθεσή του να μοιάζει αυθαίρετη, όχι όμως αν συνδυάσει κανείς το νόημα αυτών των λόγων με την υπόθεση που ξέσπασε πριν λίγες μέρες στη Λάρισα, με αφορμή την εγκύκλιο του συμβούλου δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, που συνιστούσε την καταδίκη και την απαγόρευση της ανάγνωσης των έργων του Νίκου Καζαντζάκη. Η λειτουργικότητα του "καλού βιβλίου", της λογοτεχνικής δημιουργίας, του στοχασμού, δεν είναι τυχαίο ότι σε πολλές ιστορικές περιόδους, συμπορεύτηκε με την πρόοδο, ενώ αντίθετα βρέθηκε στο στόχαστρο των φορέων των πλέον αντιδραστικών αντιλήψεων.

Πλήθος τα ιστορικά παραδείγματα που θα μπορούσε κανείς να αναφέρει, από την αρχαιότητα, τις μετέπειτα περιόδους, τον Μεσαίωνα, και θα μπορούσαν κάλλιστα όλα αυτά από μόνα τους, να αποτελέσουν το περιεχόμενο όχι ενός, αλλά πολλών βιβλίων. Ομως, μόνο ορισμένα παραδείγματα από τη νεότερη ιστορία, είναι αρκετά για να αναδειχτεί το ότι οι απαγορεύσεις της ανάγνωσης, της διακίνησης, της ύπαρξης ιδεών, ιδίως μέσα από την πιο ολοκληρωμένη τους και διαχρονική μορφή που είναι το βιβλίο, ήταν πρωταρχικό μέλημα εκείνων που σημάδεψαν την ιστορία εγκαθιδρύοντας καθεστώτα ανελευθερίας και σκοταδισμού, καθεστώτα πλήρους υποταγής των λαών.

Στις 31 Ιανουαρίου του 1933, ο τότε καγκελάριος της Γερμανίας, Κ. Χίντενμπουργκ, παραιτείται και παραδίδει την καγκελαρία στον Αδόλφο Χίτλερ, για να εγκαινιαστεί και επίσημα η άνοδος του ναζισμού στη χώρα, με τις ευλογίες των μεγάλων οικονομικών παραγόντων. Είναι γνωστές οι διώξεις κι οι βαρβαρότητες που επακολούθησαν, ενώ είναι χαρακτηριστικό της εποχής ότι οι ναζί εστίασαν τα "πυρά" τους, πριν από όλα, στους διανοούμενους και στα έργα τους. Τέσσερις μήνες μετά την άνοδο του ναζισμού, θα λάβουν χώρα στους δρόμους και τις πλατείες του Βερολίνου οι πυρές, όπου μέσα σε κλίμα τυφλού φανατισμού, βιβλία ρίχνονται στη φωτιά κι οι συγγραφείς τους συλλαμβάνονται. Χαρακτηριστικό είναι το απόσπασμα από το βιβλίο της Χέλγκα Κόμπελ "Χίτλερ. Η άνοδος και η πτώση": "Οποιον δεν ήθελε να σταθεί προσοχή και να σηκώσει το ένα χέρι τον περίμεναν οι διώξεις, οι εξορίες, το ξυλοκόπημα, ή τα πρώτα στρατόπεδα συγκέντρωσης. "Δε θέλω διανοούμενους" έλεγε ο Χίτλερ, κι έτσι στις 10 Μαϊου 1933 όλα τα "δυσάρεστα" βιβλία ρίχτηκαν στις τεράστιες πυρές που άναψαν στους δημόσιους δρόμους και τις πλατείες. Δάσκαλοι και φοιτητές έσπευδαν πρόθυμα να ρίξουν στις φλόγες τα έργα των προγραμμένων Γερμανών συγγραφέων". Συνολικά τα έργα 36 συγγραφέων κρίθηκαν απορριπτέα από το ναζιστικό καθεστώς ανάμεσα στους οποίους ξεχωρίζουν τα ονόματα των Μπέρτολτ Μπρεχτ, Στέφαν Τσβάιχ και Σίγκμουντ Φρόυντ... Την ίδια χρονική περίοδο, στη χώρα μας συνέβαιναν παρόμοιες απαγορεύσεις από το καθεστώς της δικτατορίας του Ι. Μεταξά. Ηταν η περίοδος που για πρώτη φορά επιβάλλεται η λογοκρισία. Εξίσου ενδεικτική είναι άλλωστε και η πρακτική που ακολουθήθηκε κατά τη διάρκεια της 7χρονης δικτατορίας που επιβλήθηκε στην Ελλάδα, το 1967. Ενα από τα πρώτα άρθρα του Συντάγματος που καταργήθηκαν ή "ανεστάλησαν" όπως αναφέρθηκε τότε, ήταν το άρθρο 14 που προέβλεπε ότι "έκαστος δικαιούται να δημοσιεύει προφορικώς, εγγράφως και διά του Τύπου τους στοχασμούς των". Είναι γνωστοί οι μετέπειτα μηχανισμοί που στήθηκαν για τη λογοκρισία του τύπου και οι επιτροπές λογοκρισίας, δίσκων, βιβλίων και παντός είδους πνευματικών παραγώγων.

Η κοινωνική λειτουργία του βιβλίου, της πνευματικής παραγωγής δεν άλλαξε στην πορεία του χρόνου. Το πρόσφατο παράδειγμα της Λάρισας, είναι ίσως ένα δείγμα του ότι η προοδευτική σκέψη συνεχίζει να βρίσκεται στον αντίποδα της αντίδρασης, η οποία στις μέρες μας μπορεί να εκφράζεται και με διαφορετικές μορφές, ίσως όχι τόσο ακραίες. Αλλωστε, όπως έλεγε και ο Ε. Ρόζενταλ "μόνο ο ιμπεριαλισμός ενδιαφέρεται να έχει πτώση το βιβλίο, ενώ αντίθετα οι προοδευτικές δυνάμεις σε όλο τον κόσμο προσπαθούν πάντα για την ανάπτυξή του, μια και το βιβλίο είναι αυτό που ανοίγει νέους ορίζοντες στον άνθρωπο...".

Γεράσιμος ΛΙΒΙΤΣΑΝΟΣ