Με αφορμή μια σχολική εγκύκλιο

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ

Με αφορμή μια σχολική εγκύκλιο

Η αφορμή για τη συγγραφή του άρθρου που ακολουθεί μας δόθηκε από τη σκοταδιστική εγκύκλιο του κ. σχολικού συμβούλου των θεολόγων, που προέτρεψε να ριχτούν περίπου σε δημόσια πυρά τα έργα του πολυσυζητημένου συγγραφέα, Νίκου Καζαντζάκη.Η ενέργεια αυτή ανοίγει δύο ζητήματα: από τη μια, μας κάνει να σκύψουμε άλλη μια φορά πάνω από το αμφιλεγόμενο έργο του στοχαστή που συνόδευσε τις ανησυχίες και τους προβληματισμούς πολλών γενεών, τόσο σε φιλοσοφικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο: από την άλλη, μας κάνει να αντικρίσουμε με εύλογο φόβο φαινόμενα έντασης της πιο αντιδραστικής προπαγάνδας, που εκπορεύεται από επίσημα και ημιεπίσημα κέντρα.

Ας οριοθετήσουμε από την αρχή τα τρία εκείνα σημεία στα οποία θα σταθεί η σύντομή μας ανάλυση: Ποιος ήταν και τι πρέσβευε ο Νίκος Καζαντζάκης; Γιατί διώχτηκε σκληρά και από την ορθόδοξη και από την καθολική Εκκλησία; Τι κρατάμε σήμερα από το πραγματικά πλούσιο έργο του; Πώς βλέπουμε να κλιμακώνεται η στάση των πιο αντιδραστικών κύκλων, μετά την εγκύκλιο αυτή, που ξέθαψε τον παραλίγο αφορισμό του συγγραφέα, 40 χρόνια μετά την ανάλογη απόφαση της Ιεράς Συνόδου της Ελλάδας;

Ας το πούμε από την αρχή: ο ευρύτατα θεωρούμενος ως αριστερός Καζαντζάκης, "χαρίστηκε" στην Αριστερά, από την ίδια την αντίδραση, τους εκκλησιαστικούς κύκλους που τον κυνήγησαν αμείλικτα, το δοσίλογο Σπύρο Μελά, που υπονόμευσε την υποψηφιότητά του για Νόμπελ. Η προσέγγιση όμως του ίδιου του Καζαντζάκη με τα ιδανικά του κομμουνιστικού κινήματος χρήζει ιδιαίτερης, πολύ προσεκτικής εξέτασης.

Ο Ν. Κ. γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Κρήτη, μέσα σ' ένα οικογενειακό περιβάλλον βαθιά συντηρητικό: κυρίαρχο στοιχείο μέσα σ' αυτό, ήταν η παρουσία του πατέρα του - του καπετάν Μιχάλη του ομώνυμου μυθιστορήματος. Παρουσία επιβλητική, που συνέθλιψε και ίσως αλλοίωσε την προσωπικότητα του ευαίσθητου νεαρού. Κατά τα παιδικά χρόνια του συγγραφέα, η Κρήτη ήταν ακόμα έδαφος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Το δεύτερο στοιχείο που μπόλιασε λοιπόν το χαρακτήρα του, ήταν οι διαρκείς επαναστάσεις των Κρητών, που σχεδόν πάντα ακολουθούνταν από σφαγές του άμαχου πληθυσμού από τους Τούρκους.

* * *

Ισως σε αυτά τα πρώτα βιώματα, θα πρέπει να αναζητηθεί και η λαχτάρα του συγγραφέα για ελευθερία: μια ελευθερία όμως μεταφυσική, χωρίς κοινωνικές - ενδεχομένως ούτε και εθνικές - αναφορές. Μια ελευθερία που μεταφράστηκε στη ζωή και στο έργο του σε μια δίψα να επιτύχει πράγματα αδύνατα, παραγνωρίζοντας τη βασική κοινωνική δέσμευση, για έναν άνθρωπο που ζει μέσα στο σύνολο, και που είναι η ανάγκη. Και ακόμα, μια ελευθερία καθαρά ατομική που δε συναρτάται με την ελευθερία του συνόλου.

Η ζωή, η ψυχοσύνθεση και το έργο του Ν. Καζαντζάκη επηρεάστηκαν περισσότερο από μορφές που θεμελίωσαν θεωρίες και από πρόσωπα - σύμβολα της παγκόσμιας ιστορίας και λιγότερο από τα αιτήματα, τις ανάγκες και τα κινήματα των μαζών. Σημαντικότερο δάσκαλό του θεωρούσε ο ίδιος τον Νίτσε, με τις θεωρίες του για το "λυκόφως των θεών", τον "υπεράνθρωπο", το ξεπέρασμα του καλού και του κακού. Εξίσου σημαντική στάθηκε για το έργο του η γνωριμία με το βουδισμό, μια ολοκληρωμένη μεταφυσική θεώρηση του κόσμου, που αρνείται όχι μόνο το καλό και το κακό, αλλά και την ίδια την υλική ύπαρξη. Και η μορφή του Χριστού τον επηρέασε εξίσου: είδε σ' αυτήν την πάλη ανάμεσα στην ύλη, που πρέπει, σύμφωνα με τη λογική του συγγραφέα, να ξεπεραστεί, και στο πνεύμα, που πρέπει να κατακτηθεί, ως δείγμα τελείωσης της ανθρώπινης ύπαρξης. Αν προσθέσουμε σε αυτές τις μορφές - πραγματικές ή φανταστικές - και τον Οδυσσέα (στον οποίο ο Ν. Κ. αφιέρωσε τους 33.333 στίχους του έπους "Οδύσσεια", που ο ίδιος θεωρεί ως το μόνο έργο του) τον πλάνητα και ανικανοποίητο, που, κατά Καζαντζάκη, προσπαθεί να ενσωματώσει στη μετα-ομηρική δράση του, τις θεωρίες όλων των παραπάνω, θα έχουμε μια ικανοποιητική εικόνα της μιας πλευράς της σκέψης του συγγραφέα.

Είναι η πλευρά που συναντάμε στην "Ασκητική",στην "Οδύσσεια",στα θεατρικά του, στον - επίσης αφορισμένο - "Τελευταίο Πειρασμό".Τα στοιχεία που τη συνιστούν είναι τα εξής: άρνηση της υλικής πραγματικότητας ή θεώρησή της ως αναγκαίο κακό. Περιφρόνηση των μαζών και τονισμός του ρόλου του ηγέτη (κάποτε, και ανεξάρτητα από το τι πρεσβεύει: και είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα σε αυτήν την κατεύθυνση ο θαυμασμός που επέδειξε κατά καιρούς για τον Μουσολίνι και τον Φράνκο). Βαθύτατη μεταφυσική αντίληψη για τη σχέση αντικειμενικής πραγματικότητας και νόησης: "αν δεν μπορούμε να αλλάξουμε τον κόσμο, μπορούμε όμως να αλλάξουμε το μάτι που τον βλέπουμε", είναι μια από τις αγαπημένες του αποστροφές. Βαθιά θρησκευτικότητα, που εκδηλώνεται με μια προσπάθεια προσέγγισης βασικών προσώπων της θρησκείας - ίσως και ταύτισής τους με την ίδια την προσωπικότητα του - κάποτε - μεγαλομανούς συγγραφέα.

* * *

Βέβαια, ο "αριστερός" Καζαντζάκης δεν είναι αυτός. Ο πολυσχιδής αυτός άνθρωπος, που προσπάθησε, ανεπιτυχώς - όπως ήταν φυσικό - να συγκεράσει σε ένα οργανικό σύνολο τις πιο αντικρουόμενες θεωρίες, λόγω και των καιρών αλλά και των ανθρώπων με τους οποίους είχε στενή προσωπική επαφή, γνώρισε και το αναπτυσσόμενο κομμουνιστικό και εργατικό κίνημα. Η επαναστατική ορμή της Ρωσίας του '17 παράσυρε και τον ίδιο. Ωστόσο, περισσότερο από το προλεταριάτο, που ορμούσε να καταχτήσει την εξουσία, ακόμα και σ' αυτήν την κατ' εξοχήν λαϊκή επανάσταση, εκείνος ξεχώρισε το πρόσωπο του ηγέτη της και το απομόνωσε από το κοινωνικό τοπίο: εύκολα και ανενδοίαστα, μακράν των αρχών και της θεωρίας του μαρξισμού - λενινισμού, τοποθέτησε και τον Λένιν στη χορεία των δασκάλων του. Ας μην τον αδικήσουμε όμως: δεν έμεινε ανέγγιχτος από την ανθρωπιστική διάσταση της Οχτωβριανής Επανάστασης και των σοσιαλιστικών ιδεωδών. Σε πολλά - και μάλιστα τα πιο αγαπημένα από το λαό - έργα του, καταπιάστηκε με την προπαγάνδισή τους, καθώς και με την καταγγελία της απανθρωπιάς και της απληστίας του καπιταλιστικού συστήματος. Ας ξεχωρίσουμε το μυθιστόρημά του "Ο Χριστός ξανασταυρώνεται",όπου χρησιμοποιεί τα πρόσωπα του χριστιανικού μύθου και τους δίνει διαστάσεις κοινωνικών συμβόλων της εποχής μας. Αλλά και σε αυτήν ακόμα την περίπτωση, οι μεταφυσικές του ανησυχίες παραμένουν και υπονομεύουν το ρεαλισμό και το κύρος του έργου του. Θα πρέπει ακόμα να σημειώσουμε και τη δραστηριότητα - όχι όμως σταθερή ούτε και μόνιμα προσανατολισμένη - που προσπάθησε να αναπτύξει, ως πολιτικό πρόσωπο, με σοσιαλιστικές ιδέες. Εκτιμήθηκε, εξάλλου, ανάλογα και από τη σοβιετική κυβέρνηση, για τη δραστηριότητά του αυτή. Από την άλλη πλευρά, ...πού βρισκόταν ο Ν. Καζαντζάκης την εποχή της Εθνικής Αντίστασης;

* * *

Αυτός λοιπόν ο αντιφατικός, αλλά ενδιαφέρων άνθρωπος, αυτός ο στοχαστής, που προσπαθούσε να ταιριάξει στο νου του τον Λένιν με τον Χριστό και ποτέ δεν αρνήθηκε το δεύτερο, γιατί κυνηγήθηκε από την Εκκλησία; Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα είναι διπλή: η γενικότερη μήνις που ξεσήκωσε εναντίον του ο Ν. Κ., η απειλή τελικά του αφορισμού του, οφείλονται σε δύο παράγοντες: ο πρώτος είναι, χωρίς άλλο, η όποια κοινωνική δραστηριότητα επέδειξε, ο λειψός έστω κοινωνικός του προβληματισμός. Ο άλλος είναι το γεγονός ότι το φαινόμενο της θρησκείας δεν έχει να κάνει με την ύπαρξη καλών ή κακών, "συντηρητικών" ή "φωτισμένων" παπάδων: οι θρησκείες είναι αντιεπιστημονικές κοσμοθεωρίες, θεμελιωμένες πάνω στην εξ αποκαλύψεως αλήθεια, που αρνούνται ο,τιδήποτε δε συνάδει με τις δικές τους παγιωμένες αντιλήψεις. Η δίωξη του Καζαντζάκη, περισσότερο κι από τον αφορισμό του οπωσδήποτε πιο ριζοσπαστικού Λασκαράτου, φανερώνει ακριβώς την αντιδραστικότητα του φαινομένου της θρησκείας.

Ζούμε σε μια εποχή παλινόρθωσης: για την υλοποίηση και την κατίσχυση της Νέας Τάξης Πραγμάτων, ξεθάβονται και επιστρατεύονται νεκρά και αντιεπιστημονικά ιδεολογήματα. Η επίσημη πολιτική ενεργοποιεί ξανά - σε μια εποχή θριάμβου της επιστήμης - τον ανορθολογισμό και το θρησκευτικό σκοταδισμό, με την όποια μορφή του. Μέσα σε αυτό το κλίμα, εντάσσεται και η εγκύκλιος του κ. συμβούλου, τόσο προκλητική ωστόσο, που αντέδρασε και το ίδιο το επίσημο κράτος. Φοβόμαστε όμως ότι, εάν τα αντανακλαστικά μας δεν αποκτήσουν την ανάλογη εγρήγορση, τέτοια φαινόμενα θα επεκταθούν και - ίσως δειλά στην αρχή, πιο ξεκάθαρα αργότερα - θα τύχουν της επιδοκιμασίας επισήμων φορέων. Ισως ένας επόμενος ρέκτης σύμβουλος θεωρήσει ακατάλληλο για διδασκαλία τον Ρίτσο ή τον Βάρναλη... Ισως κάποιος ακόμα προτείνει σαν "ριζοσπαστικό" μέτρο για την καταπολέμηση της "διαφθοράς της νεολαίας" το άναμμα δημόσιας πυράς... και ας μη συνεχίσουμε, γιατί η σκέψη και μόνο προκαλεί ρίγη με τους συνειρμούς που γεννά.

* * *

Οι κομμουνιστές και οι προοδευτικοί άνθρωποι που πρέπει να σκέφτονται διαλεκτικά, δεν μπορούν βέβαια να αποτιμήσουν τον Ν. Κ. με τη λογική "ήταν ή δεν ήταν δικός μας". Είναι πολλά τα στοιχεία εκείνα που τον κατατάσσουν ανάμεσα στις σημαντικές μορφές των γραμμάτων του αιώνα μας και αυτά κρατάμε: τη λαγαρότητα του λόγου του - την ομορφιά του γλωσσικού του ιδιώματος, που πατά πάνω στο κρητικό ιδίωμα - τη συναρπαστική λαϊκότητα κυρίως των δευτερευόντων τύπων των μυθιστορημάτων του - την ασύγκριτη περιγραφή των λαϊκών σκηνών του μεσογειακού χώρου - τη λαχτάρα του για ελευθερία, για έρευνα, για γνώση - τον Αλέξη Ζορμπά, τον αγαπημένο του ήρωα, που, πριν γίνει ποπ καρικατούρα του ελληνικού λαού, στάθηκε η γλαφυρότερη λογοτεχνική απεικόνιση του υγιούς, υλοζωιστή ανθρώπου. Για όλα αυτά τιμούμε και διαβάζουμε, κριτικά πάντα, τον Νίκο Καζαντζάκη, που "δε φοβόταν τίποτα, δεν έλπιζε τίποτα" και γι' αυτό, νόμιζε πως ήταν ελεύθερος. Απλώς, σαν μια τελευταία επισήμανση, εμείς αντιπαραθέτουμε τη δική μας ελευθερία, που αντίθετα, στηρίζεται στο φόβο και στην αγωνία για την ανθρωπότητα και στην ελπίδα ότι ο αγώνας των λαών θα χτίσει έναν καλύτερο κόσμο.

Δώρα ΜΟΣΧΟΥ