Την πορεία ανόδου του ΚΚΕ και του λαϊκού κινήματος μετά τη Βάρκιζα, αλλά κυρίως το πέρασμα σε μια νέα φάση, αυτή της αντεπίθεσης, σφράγισε με τις αποφάσεις του το 7ο Συνέδριο,το οποίο πραγματοποιήθηκε στο διάστημα 1-6 Οκτώβρη 1945,στην αίθουσα του κινηματογράφου ΤΙΤΑΝΙΑ, επί της οδού Πανεπιστημίου. Το 7ο Συνέδριο του ΚΚΕ υπήρξε αναμφίβολα ένα από τα σπουδαιότερα συνέδρια στην ιστορία του Κόμματος. Απείχε από το προηγούμενο δέκα ολόκληρα χρόνια (το 6ο Συνέδριο είχε γίνει το Δεκέμβρη του 1935) κι ασχολήθηκε με μια περίοδο της κομματικής δράσης, που ήταν ταυτόχρονα η ηρωικότερη περίοδος της ελληνικής ιστορίας μετά την επανάσταση του 1821. Μια περίοδο αφύπνισης των λαϊκών δυνάμεων, που, ως προς την έκταση και τα ιδιαίτερα ποιοτικά χαρακτηριστικά της, δεν είχε ιστορικό προηγούμενο.

Το έργο του Συνεδρίου δεν ήταν απλό. Και τούτο, διότι δεν είχε μόνο το παρελθόν να εξετάσει, ως θέμα του, αλλά και να χαράξει την πορεία του Κόμματος για το μέλλον. Να απαντήσει στα προβλήματα, που είχαν δημιουργηθεί, να εξοπλίσει πολιτικά και ιδεολογικά το Κόμμα και το λαϊκό κίνημα, απαντώντας στην καρδιά του ελληνικού ζητήματος: Στο τι, δηλαδή, προοπτικές και τι δυνατότητες είχε η χώρα και πώς μπορούσε με επάρκεια να ανταποκριθεί σ' αυτές. (Για τις αποφάσεις του Συνεδρίου βλέπε: Επίσημα Κείμενα ΚΚΕ, τόμος ΣΤ, σελ. 72-128 και 396-430).

Η ημερήσια διάταξη του Συνεδρίου περιλάμβανε τα εξής θέματα:

- Λογοδοσία της ΚΕ. Εισηγητής ο Γ. Σιάντος.

- Η σημερινή κατάσταση στην Ελλάδα και τα προβλήματα της λαϊκής δημοκρατίας. Εισηγητής ο Ν. Ζαχαριάδης.

- Το αγροτικό πρόβλημα στην Ελλάδα. Εισηγητής ο Λ. Στρίγκος.

- Το Πρόγραμμα του ΚΚΕ. Εισηγητής ο Μ. Παρτσαλίδης.

- Το Καταστατικό του ΚΚΕ. Εισηγητής ο Γ. Ιωαννίδης.

- Εκλογής ΚΕ και εκλογή Κεντρικής Επιτροπής Ελέγχου του ΚΚΕ.

Το Συνέδριο χαιρέτισαν από τα σύμμαχα κόμματα στο ΕΑΜ, ο Αλκιβιάδης Λούλης εκ μέρους του Δημοκρατικού Ριζοσπαστικού Κόμματος, ο Στέλιος Κρητικάς εκ μέρους της Δημοκρατικής Ενωσης, ο Κ. Γαβριηλίδης εκ μέρους του ΑΚΕ, ο Γ. Πασσαλίδης από το Σοσιαλιστικό Κόμμα και ο Ν. Γρηγοριάδης από τους Αριστερούς Φιλελεύθερους. Επίσης το Συνέδριο χαιρέτισαν με μηνύματά τους ο Χ. Πόλιτ Γραμματέας του ΚΚ Αγγλίας, ο Παλμίρο Τολιάτι Γραμματέας του Ιταλικού ΚΚ, ο Γκότβαλντ Πρόεδρος του ΚΚ Τσεχοσλοβακίας και το Γαλλικό ΚΚ. Το Συνέδριο ψήφισε τα παρακάτω ντοκουμέντα: Πολιτική Απόφαση. Διακήρυξη προς τον Ελληνικό Λαό. Απόφαση για το αγροτικό ζήτημα. Απόφαση για το Καταστατικό του Κόμματος. Απόφαση για το Πρόγραμμα. Στη θέση του ΓΓ του Κόμματος εκλέχτηκε παμψηφεί και απευθείας από το σώμα των συνέδρων ο Ν. Ζαχαριάδης.

Το κύριο ζήτημα, που απασχόλησε το Συνέδριο, ήταν η διέξοδος στο ελληνικό ζήτημα, το οποίο είχε δραματικά περιπλέξει η ανοιχτή ένοπλη αγγλική επέμβαση, με αποτέλεσμα στην εξουσία να βρίσκονται οι αντιδραστικές δυνάμεις της χώρας, στηριγμένες αποκλειστικά στις βρετανικές λόγχες, ενώ η λαϊκή πλειοψηφία συσπειρωμένη γύρω από το ΕΑΜ επιθυμούσε και απαιτούσε τη λαϊκοδημοκρατική αναγέννηση της χώρας. Το Συνέδριο εκτίμησε ότι δύο ήταν οι δρόμοι για την πολιτική, κοινωνική και οικονομική εξέλιξη της χώρας. Από τη μια ο δρόμος που έδειχνε το μέτωπο της πλουτοκρατίας, της χρηματιστικής ολιγαρχίας, του δοσιλογισμού και της μοναρχοφασιστικής αντίδρασης. Το μέτωπο αυτό, που πολύ εύστοχα χαρακτηρίστηκε μαύρο μέτωπο, στηριζόταν στη δύναμη του αγγλικού ιμπεριαλισμού, είχε ταυτότητα συμφερόντων μαζί του, δεν είχε λαϊκό έρεισμα, ήθελε να κρατήσει αναλλοίωτο το εκμεταλλευτικό καθεστώς στη χώρα και την εξάρτηση από τον ιμπεριαλισμό και στις συγκεκριμένες συνθήκες για να μπορέσει να επιβληθεί, δεν ήταν σε θέση να εξασφαλίσει ούτε τις στοιχειώδεις αστικοδημοκρατικές ελευθερίες. Από την άλλη πλευρά ήταν το μέτωπο της λαϊκής δημοκρατίας, που συσπειρωνόταν γύρω από το ΕΑΜ και το ΚΚΕ, αποτελούσε το πλειοψηφικό λαϊκό ρεύμα στη χώρα, αγωνιζόταν για την εθνική ανεξαρτησία, την ανεξάρτητη κοινωνικοοικονομική και πολιτική ανάπτυξη της χώρας, για την κατοχύρωση και τη διεύρυνση των λαϊκών δημοκρατικών ελευθεριών, για ένα νέο τύπο δημοκρατίας με επικεφαλής την εργατική τάξη και τους συμμάχους της κι όλα αυτά ενταγμένα στην προοπτική του σοσιαλισμού.

Η μεγάλη προσφορά του 7ου Συνεδρίου βρίσκεται στο γεγονός ότι κατάφερε να αποδείξει, με επιστημονικά τεκμηριωμένο τρόπο, πως ήταν δυνατή η ανεξάρτητη, λαϊκοδημοκρατική αναγέννηση της Ελλάδας. Πέραν του εσωτερικού και διεθνούς συσχετισμού δυνάμεων, σημείο - κλειδί που έπρεπε να διευκρινιστεί ήταν το αν και ποιες δυνατότητες είχε η χώρα να αναπτύξει βαριά βιομηχανία. Το Συνέδριο απάντησε καταφατικά στο θέμα αυτό. Αξιοποιώντας στο έπακρο τα επιστημονικά πορίσματα διακεκριμένων προοδευτικών αλλά και αστών επιστημόνων, τίναξε στον αέρα τη θεωρία της "ψωροκώσταινας" και επέφερε συντριπτικό χτύπημα στη θεωρία της "μεγάλης ιδέας" και των σοβινιστικών βλέψεων, που προέβαλε η άρχουσα τάξη, με το επιχείρημα πως η χώρα, για να ξεφύγει από τη φτώχεια και την υπανάπτυξη, έπρεπε να κατακτήσει νέα εδάφη και να μεγαλώσει την εσωτερική της αγορά.

Στο θέμα του Απολογισμού Δράσης της ΚΕ το Συνέδριο δεν εμβάθυνε πάνω στα λάθη και τις αδυναμίες της κομματικής ηγεσίας όσον αφορά την Εθνική Αντίσταση και το Δεκέμβρη του '44. Οπως προκύπτει από τα ιστορικά στοιχεία αυτό οφείλεται και στο γεγονός ότι με την επιστροφή του από το Νταχάου ο Ν. Ζαχαριάδης - δεν εξετάζουμε ούτε το αν έπραξε ή όχι σωστά, ούτε το αν μπορούσε ή όχι να πράξει διαφορετικά - ενώ δεν είχε προσωπική ανάμειξη στα λάθη και τις αδυναμίες (επομένως δεν είχε προσωπικό όφελος από τη σιωπή γύρω από το θέμα), επιχείρησε να στρέψει την προσοχή του Κόμματος στην προσπάθεια ανασυγκρότησης και ανασύνταξης του λαϊκού κινήματος, αποφεύγοντας οποιασδήποτε μορφής συζήτηση που θα έσπρωχνε το Κόμμα στην εσωστρέφεια.

Τέλος το 7ο Συνέδριο πήρε σημαντικές αποφάσεις και καθόρισε καθήκοντα για όλους τους τομείς της κομματικής και μαζικής δουλιάς. Ως βασικό πολιτικό κρίκο της δράσης του Κόμματος προσδιόρισε τους μαζικούς αγώνες για τα προβλήματα και τις διεκδικήσεις των εργαζομένων. Σχετικά με τη μοναρχοφασιστική τρομοκρατία, το Συνέδριο υπογράμμισε για την αντιμετώπισή της την ανάγκη της Μαζικής Λαϊκής Αυτοάμυνας και τόνισε το αναφαίρετο δικαίωμα του λαού να αμυνθεί, χρησιμοποιώντας γι' αυτό το σκοπό τα ίδια μέσα, που χρησιμοποιούν οι αντίπαλοί του.