Στα "Χειρόγραφα", ο Μαρξ ασχολείται με οικονομικά θέματα (κεφάλαιο, κέρδος, μισθός κλπ.), μιλάει για την οικονομική σκέψη του καιρού του, κάνει κριτική του χεγκελιανού συστήματος και της μεταχεγκελιανής φιλοσοφίας. Τα βασικά θεωρητικά στοιχεία του ιδεολογικού κομμουνιστικού συστήματος, που παρουσιάζει, φέρνουν όμως τα ίχνη της χεγκελιανής προβληματικής και της αφηρημένης ανθρωπολογίας του Φόιερμπαχ. Η υλιστική αντίληψη της ιστορίας εμφανίζεται στη διαδικασία της διαμόρφωσής της. Απορρίπτοντας τον ιδεαλισμό του προμαρξιστικού υλισμού για την κοινωνία, ο οποίος θεωρούσε τη θεωρητική, πνευματική εργασία, την παραγωγή ιδεών, σαν την κύρια, την ουσιαστική δύναμη του ανθρώπου, ο Μαρξ αποδείχνει πως η πρακτική εργασία, η παραγωγή των υλικών συνθηκών της ζωής, είναι πρωταρχική και καθοριστική. Ο Μαρξ μιλάει και για το ρόλο της εργασίας και του κοινωνικού περιβάλλοντος, βλέπει καθαρά τον κοινωνικό χαρακτήρα της εργασίας. Η έννοια, όμως, των παραγωγικών σχέσεων παραμένει ακόμη ασαφής.

Ο Μαρξ κάνει αυστηρή κριτική στις αστικές αντιλήψεις, σχετικά με την αιωνιότητα της ατομικής ιδιοκτησίας. Αναλύοντας επιστημονικά την κίνηση αυτής, φτάνει στη θεωρία του κομμουνισμού. Θεωρεί ότι ο κομμουνισμός είναι η λύση της αντίθεσης ανθρώπου και φύσης, ανθρώπου με τον άνθρωπο, της ύπαρξής του με την ουσία του, της ελευθερίας και της αναγκαιότητας, των ατόμων και της κοινωνίας κλπ. Φτάνει στο συμπέρασμα πως ο κομμουνισμός είναι ένας"τελειοποιημένος ουμανισμός", μία κοινωνία όπου ο άνθρωπος και το κοινωνικό του περιβάλλον δε θα 'ναι αντιμέτωπα το ένα στο άλλο.

Ο κομμουνισμός θεωρείται συνειδητό έργο των ανθρώπων, απελευθερωμένων από τα δεσμά της ατομικής ιδιοκτησίας, με την κατάργηση της οποίας θα πραγματοποιηθεί η πλήρης χειραφέτηση όλων των ιδιοτήτων του ανθρώπου. Στα "Χειρόγραφα" αναλύεται, με καινούριο τρόπο, η χειραφέτηση. Αναλύεται θεωρητικά υπό το πρίσμα του αθεϊσμού (πνευματική απελευθέρωση του ανθρώπου) και πρακτικά σαν απελευθέρωση από την ατομική ιδιοκτησία. Από αυτή την άποψη, ο κομμουνισμός είναι ο "πρακτικός ουμανισμός".

Στα "Χειρόγραφα" δε γίνεται η διάκριση ανάμεσα στα δύο στάδια - σοσιαλισμός και κομμουνισμός - διάκριση που θα γίνει στην "Κριτική του προγράμματος της Γκότα" (1875). Στα "Χειρόγραφα" έχουμε μόνο ένα φιλοσοφικό χαρακτηρισμό του κομμουνισμού. Για να καταργηθεί η ατομική ιδιοκτησία και να έρθει ο κομμουνισμός, έχουμε ανάγκη από έναν "σκεπτόμενο κομμουνισμό" και από μία πραγματική "κομμουνιστική δράση".

Στο περιοδικό "Γερμανο-γαλλικά χρονικά" δημοσίευσε και ο Ενγκελς δύο άρθρα, στα οποία έδωσε μια πρώτη του ερμηνεία στις αρχές του επιστημονικού σοσιαλισμού, προσπάθησε να αποδείξει ότι το κοινωνικό σύστημα που βασίζεται στην ατομική ιδιοκτησία, οδηγεί στη φτώχεια και στην εξαθλίωση και πως η επερχόμενη επανάσταση θα οδηγήσει σε μία "συμφιλίωση της ανθρωπότητας με τη φύση και με τον εαυτό της". Ανεξάρτητα από τον Μαρξ, ο Ενγκελς έγραψε το έργο"Η κατάσταση της εργατικής τάξης στην Αγγλία" (δημοσιεύτηκε το 1845), ένα κλασικό έργο, που ο Λένιν το χαρακτήρισε σαν ένα "σοβαρό κατηγορητήριο κατά του καπιταλισμού και της αστικής τάξης".

* * *

Στην "Αγία Οικογένεια" εμφανίζονται νέες ιδέες της μαρξιστικής σκέψης, όπως ο ρόλος των μαζών στην ιστορία, η σχέση ανάμεσα στις ιδέες και την πρακτική δράση των ανθρώπων, η ιδέα της αναγκαιότητας μιας νέας κοινωνίας. Ο Λένιν υπογράμμιζε τρία στοιχεία του έργου που συνέβαλαν στη θεμελίωση του μαρξισμού: Την έννοια των παραγωγικών σχέσεων, την ιδέα της αξίας, βασισμένη στην ανθρώπινη εργασία και την ιδέα του ιστορικού επαναστατικού ρόλου του προλεταριάτου. Στην "Αγία Οικογένεια" είναι ολοφάνερη η πιο χαρακτηριστική στιγμή της διαμόρφωσης του μαρξισμού, η αλληλοεξάρτηση των συστατικών του στοιχείων (φιλοσοφία, πολιτική οικονομία, επιστημονικός σοσιαλισμός).

Ο αγώνας κατά του μεταχεγκελιανού ιδεαλισμού, που άρχισε με την "Αγία Οικογένεια", συνεχίστηκε, στο επόμενο κοινό έργο τους, τη "Γερμανική ιδεολογία". Το έργο έμεινε χειρόγραφο και πρωτοδημοσιεύτηκε το 1932. Κύριο αντικείμενο κριτικής είναι η φιλοσοφία του Φόιερμπαχ και μ' αυτήν την ευκαιρία δίνουν μία πρώτη σκιαγραφία των βασικών αρχών του διαλεκτικού και ιστορικού υλισμού. Ο Ενγκελς έδωσε στη δημοσιότητα το 1888 (σαν παράρτημα στο βιβλίο του για τον Φόιερμπαχ), τις 11 "θέσεις για τον Φόιερμπαχ" που έγραψε ο Μαρξ την άνοιξη του 1845. Αυτές κατέχουν εξέχουσα θέση στην ιστορία της μαρξιστικής σκέψης, εκφράζουν το πέρασμα στην καθ' αυτού μαρξιστική φιλοσοφία.

* * *

Ο Μαρξ και ο Ενγκελς δεν εργάστηκαν εντατικά μόνο για την εκπόνηση της νέας τους κοσμοθεωρίας, αλλά και για την πρακτική της εφαρμογή στη ζωή, για την αλλαγή του κόσμου, την οργάνωση της πάλης του προλεταριάτου κατά της καπιταλιστικής κοινωνίας.

Ο Μαρξ, το Γενάρη του 1845, απελάθηκε από τη Γαλλία και κατέφυγε στις Βρυξέλλες, όπου ανέπτυξε εντατική πολιτική δράση στις εργατικές οργανώσεις. Το καλοκαίρι του 1845, κάνει μια περιοδεία στην Αγγλία συνοδευόμενος από τον Ενγκελς. Και οι δυο τους παλεύουν για την οργάνωση των εργατών, ανεξαιρέτως της εθνικότητάς τους. Το καλοκαίρι του 1847, με τη δραστήρια συμμετοχή τους, δημιουργείται η πρώτη προλεταριακή επαναστατική οργάνωση, η "Ενωση κομμουνιστών". Από τις 29 Νοέμβρη ως τις 8 Δεκέμβρη του 1847, στο Λονδίνο, συνέρχεται το 2ο Συνέδριο της "Ενωσης", όπου ο Μαρξ και ο Ενγκελς ήταν αντιπρόσωποι.

Το Συνέδριο ανέθεσε σ' αυτούς το καθήκον να γράψουν το πρόγραμμά της. Στη διάρκεια Δεκέμβρης 1847 - Γενάρης 1848 γράφεται το Πρόγραμμα και δημοσιεύεται το Φλεβάρη του 1848, με τον τίτλο "Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος".

Με το "Κομμουνιστικό Μανιφέστο", συντελέστηκε η μεγαλύτερη και βαθύτερη επανάσταση, στην κοινωνικο-πολιτική και φιλοσοφική σκέψη, εμφανίστηκε η κοσμοθεωρία του προλεταριάτου - ο διαλεκτικός και ιστορικός υλισμός - η μόνη αληθινή και επιστημονική θεωρία του καιρού μας.

Κείμενα: Κώστας ΚΑΤΣΙΑΜΑΝΗΣ, συνεργάτης του ΚΜΕ