Το 1796 ο Βαυαρός εφευρέτης Αλοϊσιος Σενεφέλδερ,με αφορμή ένα τυχαίο συμβάν, άρχισε τις έρευνες και τα πειράματα ώστε να βρει έναν τρόπο εκτύπωσης που θα του έδινε λύση στα προβλήματα τα οποία συναντούσε με την εκτύπωση των εντύπων του. Ο πολυτάλαντος αυτός άνθρωπος κατάφερε το 1798 να τραβήξει, με λιθογραφικό τρόπο, το πρώτο αντίτυπο. Από τότε μέχρι σήμερα, η λιθογραφία εξαπλώθηκε σ' όλο τον κόσμο, πέρασε στα χέρια των καλλιτεχνών και των μαστόρων και βοήθησε στη διάδοση των πολιτισμών του κόσμου, μέσω των εντύπων, των βιβλίων και των έργων τέχνης.

Διακόσια χρόνια από τη γέννηση της λιθογραφίας συμπληρώθηκαν φέτος και ο οργανισμός τέχνης "Αρτιγκραφ", τα γιορτάζει με μία σημαντική έκθεση. Δύο κορυφαίοι καλλιτέχνες μας, ο Γιώργης Βαρλάμος και ο Παναγιώτης Τέτσης παρουσιάζουν στον εκθεσιακό της χώρο (Αριστοτέλους 99) λιθογραφίες τους με δύο θεματολογικές ενότητες "Αγριολούλουδα" και "Νεκρές φύσεις",αντίστοιχα. Πρόκειται για 22 λιθογραφίες, τις οποίες φιλοτέχνησαν οι δημιουργοί κατά την πολύχρονη συνεργασία τους με την "Αρτιγκραφ". Πρωτομάστορες και οι δύο, τιμούν με τα έργα τους την επέτειο των 200 χρόνων από τη γέννηση της λιθογραφίας και, μέσω αυτής, τους δασκάλους της χαρακτικής και τους παλιούς τεχνίτες - καλλιτέχνες.

Για την τέχνη της λιθογραφίας, την προσφορά της στη διάδοση του εικαστικού έργου, αλλά και τα προβλήματα που αντιμετωπίζει σήμερα, μας μιλά ο χαράκτης - ζωγράφος Γιώργης Βαρλάμος.Η κουβέντα μας ξεκίνησε από την κοινή προσπάθεια μιας παρέας ανθρώπων, με στόχο τη διάδοση του έργου τέχνης, του προσιτού σε κάθε βαλάντιο.

"Πριν 20 χρόνια, μαζευτήκαμε σε μια κοινή προσπάθεια, μια παρέα ανθρώπων, που το κοινό σημείο μεταξύ τους ήταν η διάδοση του εικαστικού έργου τέχνης, του προσιτού σε κάθε βαλάντιο. Στην πορεία η ομάδα μεγάλωσε και περιέλαβε τους πιο σημαντικούς καλλιτέχνες, διανοούμενους, τεχνίτες και φιλότεχνους. Καταπιαστήκαμε λοιπόν με τη λιθογραφία και καταφέραμε σ' αυτά τα είκοσι χρόνια να βάλουμε στα σπίτια των ανθρώπων με μικρό βαλάντιο, έργα τέχνης πρωτότυπα, χωρίς αμφισβήτηση για τη γνησιότητά τους και με βαρύτητα ισάξια των δημιουργών τους, που τα ονόματά τους είναι από τα πιο γνωστά στις μέρες μας.Θεωρώ την ύπαρξη μιας τέτοιας προσπάθειας, πολύ σημαντικό πολιτιστικό γεγονός των τελευταίων χρόνων στον τόπο μας".

- Η λιθογραφία είναι είδος χαρακτικής;

- Η λιθογραφία είναι μια από τις τρεις κύριες μορφές της χαρακτικής. Πρώτη είναι η ξυλογραφία, δεύτερη η χαλκογραφία και η τρίτη είναι η λιθογραφία.Η ξυλογραφία είναι ένα είδος σφραγίδας. Ομως, αντί για καουτσούκ, σκαλίζεται πάνω σε ξύλο αυτό που θα βγει άσπρο στο αντίτυπό μας. Δηλαδή, έχουμε μια επίπεδη επιφάνεια από την οποία βγάζουμε ό,τι πρόκειται να τυπωθεί άσπρο. Τα μαύρα είναι αυτά που μένουν στην επιφάνεια. Επειτα η επιφάνεια μελανώνεται με κύλινδρο και μελάνι. Πιέζουμε επάνω το χαρτί και βγαίνει ένα ίχνος. Το ίχνος είναι το μελάνι που έχει απομείνει στο ξύλο επάνω.

Η χαλκογραφία είναι ακριβώς το ανάποδο. Δηλαδή, έχουμε μία ίσια, γυαλισμένη, μετάλλινη επιφάνεια, κυρίως χαλκό. Ο καλλιτέχνης "γρατζουνά" το χαλκό βαθουλώνοντάς τον, είτε με διάφορα εργαλεία, είτε με τη βοήθεια οξέων, δημιουργώντας ρήγματα, γραμμές. Αυτά τα σκαλίσματα πάνω στο χαλκό, γεμίζονται με κάποιο ειδικό μελάνι. Επειτα, σκουπίζεται η επιφάνεια, αφήνοντας το μελάνι μέσα στα χαράγματα και πιέζουμε πάνω ένα χαρτί κατάλληλα βρεγμένο, το οποίο παίρνει μέσα από τα σκαλίσματα το μελάνι. Ενώ, λοιπόν, στην ξυλογραφία παίρνουμε από την επιφάνεια το σχέδιό μας, στη χαλκογραφία το παίρνουμε από το βάθος. Γι' αυτό στις εμπορικές τους εφαρμογές, η μεν ξυλογραφία λέγεται επιπεδοτυπία, ενώ η χαλκογραφία λέγεται βαθυτυπία.

Το τρίτο είδος, η λιθογραφία, βασίζεται πάνω στην αρχή που λέει ότι οι λιπαρές ουσίες δεν ανακατεύονται με το νερό. Αν σε μια ίσια και αδιάβροχη επιφάνεια γράψουμε με ένα λιπαρό κραγιόνι και μετά τη βρέξουμε με κάποιο σφουγγάρι βουτηγμένο στο νερό, στο τμήμα με τη λιπαρή ουσία, δεν πιάνει το νερό. Ετσι, περνώντας ένα κύλινδρο με μελάνι, το μελάνι θα πιάσει εκεί που δεν υπάρχει νερό. Αυτή είναι η αρχή της λιθογραφίας".

- Ποιους δρόμους άνοιξε η εφαρμογή της λιθογραφίας;

- Η λιθογραφία εφαρμόζεται γενικότερα στην εκτύπωση. Ιδιαίτερα στην εποχή μας αφού παρεκάμφθη κατά κάποιο τρόπο η τυπογραφία, η όφσετ, που λέμε σήμερα, είναι η εφαρμογή της λιθογραφίας.

- Η καλλιτεχνική αξία της λιθογραφίας είναι η ίδια με ένα πρωτότυπο έργο;

- Και η λιθογραφία και κάθε είδος χαρακτικής είναι πρωτότυπο έργο. Η διαφορά τους είναι ότι αυτό που λέμε "πρωτότυπο" είναι ένα και μοναδικό, ενώ εδώ υπάρχουν πολλά αντίτυπα, απολύτως ίδια μεταξύ τους. Δεν υφίσταται λοιπόν λόγος πρωτοτύπου. Το πρωτότυπο ή μη πρωτότυπο υπάρχει στη φωτογραφία και στις εξελίξεις της τεχνολογίας που μεταχειρίζεται η φωτογραφία.

- Μπορεί ένα έργο ζωγραφικής σε λάδι, για παράδειγμα, να μεταφερθεί και να βγει σε λιθογραφία;

- Μπορεί. Παλιότερα δεν υπήρχε η βιομηχανική αναπαραγωγή, που σήμερα χρησιμοποιείται. Τα έργα ζωγραφικής μπορούσε να τα διαδώσει κανείς μόνο μέσω της χαρακτικής. Στον περασμένο ακριβώς αιώνα, το κλισέ που υπάρχει σήμερα στην τυπογραφία, ή η ρεπροντουξιόν που υπάρχει σήμερα στη λιθογραφία, δεν ήταν όπως είναι τώρα, με φωτοχημικές δηλαδή μεθόδους. Ηταν φτιαγμένα με το χέρι.Για να βγει, για παράδειγμα, ένα έργο του Ρέμπραντ, υπήρχε κάποιος χαράκτης, ο οποίος το χάραζε είτε πάνω σε ξύλο, είτε σε χαλκό και προσπαθούσε να το κάνει όσο το δυνατόν πιο όμοιο.

- Στη λιθογραφία χρειάζονται και γνώσεις χαρακτικής;

- Φυσικά, χρειάζονται ιδιαίτερες γνώσεις. Διότι ο καλλιτέχνης που θα αντιγράψει ένα έργο του σε άλλο υλικό (τσίγκο, πέτρα, ξύλο κτλ.), πρέπει να ξέρει τον τρόπο με τον οποίο θα το κάνει. Απαιτείται μια ειδίκευση. Η λιθογραφία είναι το ευκολότερο από τα είδη της χαρακτικής. Η ξυλογραφία και η χαλκογραφία χρειάζονται περισσότερες γνώσεις. Επίσης και η εκτύπωση απαιτεί γνώσεις από τον καλλιτέχνη.

Σήμερα οι χαράκτες είναι ζωγράφοι - χαράκτες. Είναι άνθρωποι που ξέρουν από ζωγραφική, ξέρουν να κάνουν ένα σχέδιο και αυτό συνήθως χαράζουν. Για τη δουλιά αυτή, χρειάζεται ειδική μόρφωση γύρω από τη χαρακτική, απαιτούνται ορισμένα χρόνια δουλιάς.Αν θέλετε, είναι ένα ιδιαίτερο ταλέντο, γιατί αλλιώς βλέπει το "μάτι" ενός ζωγράφου - χαράκτη και αλλιώς ενός ζωγράφου. Ο ζωγράφος - χαράκτης με το μαυρόασπρο δίνει ό,τι ο ζωγράφος με το χρώμα.Αυτού του είδους η δυσκολία όσον αφορά στη δουλιά του χαράκτη, ή μάλλον το ξεχώρισμα του ζωγράφου - χαράκτη σαν κάτι το ιδιαίτερο από την οικογένεια των ζωγράφων, έγινε ίσως η αιτία να πολεμηθεί η χαρακτική. Μερικοί ζωγράφοι την υποτιμούν, δίνοντας σημασία μόνο στα πολλά αντίτυπα και όχι στον τρόπο που δουλεύει ένας ζωγράφος - χαράκτης. Ετσι, με μεγάλη ευκολία, και χωρίς ιδιαίτερες γνώσεις, μερικοί ζωγράφοι πειραματίζονται και στην τέχνη της χαρακτικής.

- Με τη χαρακτική και κατά συνέπεια και με τη λιθογραφία, η τέχνη γίνεται προσιτή στο πλατύ κοινό;

- Ενα μοναδικό έργο και όχι σε πολλά αντίτυπα έχει σημαντικό κόστος. Ας πούμε, κοστίζει μισό εκατομμύριο δραχμές. Το μισό εκατομμύριο ο χαράκτης θα το πάρει όχι μόνο από ένα αντίτυπο, αλλά από πολλά αντίτυπα. Οσο περισσότερα αντίτυπα τραβήξει ο καλλιτέχνης, τόσο το κόστος πέφτει. Ετσι, δίνεται η δυνατότητα να αγοράσει και να χαρεί το πλατύ κοινό τις εικαστικές μας δημιουργίες.

- Στη χώρα μας πολλοί σημαντικοί καλλιτέχνες μυήθηκαν στα μυστικά της χαρακτικής τέχνης...

- Είναι πολλοί και σημαντικοί καλλιτέχνες. Από αυτούς, αναφέρω τον Γαλάνη και τον Κεφαλληνό,ο οποίος είχε το εργαστήριο της χαρακτικής στην ΑΣΚΤ. Ηταν φωτισμένος άνθρωπος και δάσκαλος. Από το εργαστήρι του βγήκαν όλες τις νεότερες γενιές των χαρακτών μας.

- Η ενασχόλησή σας με τη χαρακτική ξεκίνησε παράλληλα με τη ζωγραφική;

- Στη Σχολή Καλών Τεχνών ξεκίνησα με τη ζωγραφική και αμέσως μετά παρακολούθησα χαρακτική κοντά στον Κεφαλληνό. Τέλειωσα και τα δύο τμήματα και συνέχισα με υποτροφίες στο Παρίσι, όπου έμεινα συνολικά 4 χρόνια. Ειλικρινά, έμαθα πολύ περισσότερα εδώ στην Ελλάδα με τον Κεφαλληνό, παρά στο Παρίσι. Βεβαίως σήμερα όλα αυτά τα πράγματα έχουν ατονήσει πια.

Ηλιάνα ΜΟΡΤΟΓΛΟΥ