Βαρόμετρο ιδεολογικού προσανατολισμού αποτέλεσαν και φέτος τα θέματα έκθεσης στις Πανελλαδικές Εξετάσεις. Οπως γίνεται και στα εξωσχολικά βοηθήματα, στα οποία ανατρέχουν οι μαθητές για να μάθουν να γράφουν εκθέσεις, έτσι και μέσα από τα θέματα των Πανελλαδικών περνιούνται ραφιναρισμένα οι ντιρεκτίβες της σκέψης και της συνείδησης. Κάθε χρόνο, η επίσημη πολιτεία, μέσα από τα θέματα εκθέσεων, προτείνει νέες φυγές από την ουσία. Διότι, μέσα από τη φαινομενική αθωότητα των ποικίλων θεμάτων, περνάει μια μονοδιάστατη προσέγγιση της κοινωνίας και υποβάλλονται μονομερείς απόψεις.

Πέρυσι, το όνειρο αντιπαρατέθηκε ως αντίπαλο δέος στη συντηρητική κοινωνία και προτάθηκε ως τρόπος υπέρβασης της τελευταίας.

Φέτος, το γέλιο και η παρέα ψιλοπροτείνονται σαν αντίδοτο της κοινωνικής ασχήμιας, αλλά και για την αδιευκρίνιστη βία καλείται ο μαθητής να αναπτύξει τις απόψεις "του".

Ξεκινώντας από το θέμα της έκθεσης για τους απόφοιτους των ΤΕΛ, διαπιστώνουμε το εξής: η διατύπωση της ερώτησης (Ποια κατά τη γνώμη σας, είναι τα αίτια, ποιες οι συνέπειες του φαινομένου και πώς αυτό θα μπορούσε να αντιμετωπιστεί; ) αφήνει τα περιθώρια αληθινής ανάπτυξης του θέματος, μια και καλούνται οι μαθητές να σκεφθούν για τις αιτίες και τις συνέπειες. Το πρόβλημα βρίσκεται, όμως, στη διατύπωση του ίδιου του θέματος. Τι υποβάλλει. Για ποια βία μιλάει; Για τη βία του κράτους; Δε νομίζουμε. Η πρώτη αντίδραση του κοινού νου, ακούγοντας για βία, είναι, ότι πρόκειται γι' αυτό που χαρακτηρίζεται καλύτερα ως εγκληματικότητα. Ωστόσο, το φαινόμενο της βίας δεν μπορεί να αποδεσμευτεί από το θεσμό του κράτους, που γεννάει και προκαλεί βία ασκώντας βία. Αυτή είναι η "από τα πάνω" βία, η αιτία όλης της άλλης βίας, είτε έμμεσα είτε άμεσα. Διότι σε κοινωνίες με συγκρουόμενα ταξικά συμφέροντα οι "από πάνω" θέλουν να εξασφαλίσουν τις δυνατότητες εκμετάλλευσης όλων των άλλων. Αρα ανατρέχουν στη βία, μόλις δουν ότι απειλείται η δυνατότητα αυτή, μόλις διαπιστώσουν ότι η εκμετάλλευση, η καταπίεση δε γίνεται άλλο αποδεκτή από διάφορες κοινωνικές ομάδες, πόσο μάλλον από ολόκληρα στρώματα ή τάξεις. Η κρατική βία, με τα εργαλεία καταστολής της, εκδηλώνεται περισσότερο ή λιγότερο ανάλογα με το βαθμό αμφισβήτησης που υπάρχει στην κοινωνία. Και πρόσφατα παραδείγματα έχουμε πολλά.

Το γέλιο προκάλεσε αμηχανία, διότι, όπως διαπιστώθηκε επίσημα, δεν υπάρχει "αγωγή του γέλιου" (Θε μου, τι είναι πάλι ετούτο; ) στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση. Ισως είναι καλύτερα έτσι. Ισως θα 'ταν αποκαλυπτικό να μαθαίναμε, τι έγραψαν οι μαθητές για ένα θέμα, στο οποίο το εκπαιδευτικό σύστημα τούς άφησε ακαθοδήγητους. Μπορούμε να ξεχωρίσουμε το γέλιο σε διαφορετικούς τύπους. Δε θα σταθούμε εδώ σ' αυτό. Θα μείνουμε στη θετική φόρτιση του γέλιου, όπως δόθηκε στους μαθητές: 1. "Δε χρειάζεται να γίνει λόγος για το πόσο απαραίτητο είναι το γέλιο στη ζωή μας. Η παρουσία του είναι ευεργετική και αντίθετα, η απουσία του γίνεται δυσάρεστα αισθητή σε κάθε σχεδόν εκδήλωση της κοινωνικής ζωής". 2 "... Η ευαισθησία και ο συναισθηματικός κόσμος μιας κοινωνίας, η πνευματική της στάθμη και η αισθητική της καλλιέργεια, μπορούν με πολύ ασφαλή τρόπο να προσδιοριστούν τόσο από τη συχνότητα του γέλιου όσο και από την ποιότητα των μέσων που το προκαλούν". Ας ξεκινήσουμε από την αποδοχή, ότι ο συντάκτης του κειμένου εννοεί το υγιές γέλιο, το γέλιο που υποδηλώνει μια καλή, ευδιάθετη ψυχολογική κατάσταση. Με το κριτήριο αυτό τα πράγματα δεν πάνε καθόλου καλά στην κοινωνία μας. Ιδιαίτερα στις νέες ηλικίες, σαν των παιδιών, που γράφουν εκθέσεις, το γέλιο έχει λιγοστέψει πολύ. Κυριαρχούν το μουντό ύφος, η ζοφερή έκφραση, η κακοδιαθεσία. Οι στατιστικές μάς δείχνουν, ότι οι αυτοκτονίες και οι απόπειρές τους, καθώς και η αργή αυτοκτονία με τα ναρκωτικά, αυξάνονται ραγδαίως.

Γιατί, το φαινόμενο βρίσκεται σε μια ανησυχητικά ανοδική κίνηση; Σίγουρο πάντως είναι, ότι για όλο και περισσότερους γίνεται όλο και δυσκολότερο να βρουν μια θέση σ' αυτό τον ήλιο. Ιδού η εξαφάνιση του γέλιου. Η αιτία είναι κοινωνική και όχι κλιματολογική, όπως αποδείχνεται κατά κόρον σήμερα. Το εντυπωσιακό είναι, ότι το φαινόμενο παρουσιάζεται ιδίως τα χρόνια που τα υλικά αγαθά αυξήθηκαν για περισσότερους από πριν. Ενας νέος ιστορικά συνδυασμός: και τρώνε και πίνουν, αλλά δε γελάνε. Θα επανέλθουμε σ' αυτό λίγο παρακάτω.

Σύμφωνα με την άποψη της Πανελλήνιας Ενωσης Φιλολόγων (ΠΕΦ), η αμηχανία πολλών υποψηφίων οφείλεται κυρίως - πέρα από την έλλειψη "αγωγής του γέλιου" - στον εκχυδαϊσμό του αστείου στη σύγχρονη κοινωνία και στην ορθολογικοποίηση του κόσμου μας. Για άλλη μια φορά, το ένα φαινόμενο εξηγείται μ' ένα άλλο, το ένα σύμπτωμα μ' ένα άλλο. Γιατί εκχυδαϊζεται το αστείο και από ποιους; Ποια είναι αυτή η σύγχρονη κοινωνία, αυτή η τσόντα που τα μπαλώνει όλα; Ποιος κόσμος ορθολογικοποιείται και από ποιους;

Οπως πέρυσι το όνειρο, έτσι φέτος το γέλιο και η παρέα προτείνονται λίγο πολύ (αυτό υποβάλλεται τουλάχιστο) ως ζητούμενο για το ανίατο κακό μιας κοινωνίας, που δεν έχει μέλλον για τα νιάτα της και που ξυλοφορτώνει τα γηρατειά της. Οπως και πέρυσι, του μαθητής, μέσα από την ασφυξία (στρες, πονοκέφαλοι, εμετοί, αυτοκτονίες ή απόπειρες, ναρκωτικά) της μεγάλης ανελευθερίας τού ζητείται να φιλοσοφεί χαζοχαρούμενα γύρω από το γέλιο και την παρέα.

Γι' αυτό, κατά τη γνώμη μας, η αμηχανία δεν εξηγείται από την έλλειψη "αγωγής του γέλιου"... Η αμηχανία έχει ριζωθεί από πολύ πριν στις καρδιές των μαθητών, των παιδιών του κόσμου της "ορθολογικοποίησης". Αλήθεια, τι είναι αυτό το ανορθολογικό, που ορθολογικοποιείται; Μήπως το ανορθολογικό των πιο βασικών δικαιωμάτων, όπως είναι: ίσες ευκαιρίες για όλους στη μόρφωση, στην παιδεία και στην εκπαίδευση, στην εργασία, στην κουλτούρα, στην κοινωνική ευημερία, στην προοπτική τέλος πάντων της εξόδου από τη βαρβαρότητα και του περάσματος στον πραγματικό πολιτισμό;

Αν είναι ορθολογικό να εξαφανιστούν όλα αυτά τα βασικά ανθρώπινα δικαιώματα, τότε χρειάζεσαι "ορθολογικά" ανθρώπινα πλάσματα που να τα δεχτούν όλα αδιαμαρτύρητα. Δηλαδή: ουσιαστικά παράλογα άτομα, ανίκανα να αντιδράσουν. Αν το καλοκοιτάξεις, είναι παράλογο και ανορθολογικό να γυρεύεις τη φυγή από τις δυσκολίες μέσα από κάθε είδους νάρκωση, από τα ναρκωτικά μέχρι τα "καινούρια" θρησκευτικά ξυπνητήρια και να ψηφίζεις τους θύτες σου. Το γνήσιο ορθολογικό θα 'ταν το αντίθετο.

Μέσα από την κακογουστιά, την ανία (πλήξη, βαρεμάρα, "σλπήν", θυμάστε τη διαφήμιση; ) μιας ανούσιας κοινωνίας, ιστορικά γερασμένης και χωρίς μέλλον, στην οποία "παντού περισσεύεις και παντού ξεψυχάς" (όπως λέει κι ένα τραγούδι, που εκφράζει αρκετούς νέους), φυσικά το γέλιο χάνεται από τα χείλη και τα μάτια της συντριπτικής πλειοψηφίας των νέων ανθρώπων και δε θα ξαναπάει εκεί με την "εισαγωγή μιας συστηματικής αγωγής του γέλιου στην εκπαίδευση" όπως προτείνει η ΠΕΦ.

Θα πάει εκεί, όταν μετουσιώσουν τη βουβή, φαινομενικά ανέκφραστη απόγνωση, το στρες και το άγχος σε δημιουργική, νεανική επαναστατική δράση, όταν αποκτήσουν ξανά τα χαμένα ιδανικά και το χαμένο πάθος για τους ριζοσπαστικούς κοινωνικούς αγώνες, όταν το όνειρο της περσινής έκθεσης παίρνει σάρκα και οστά σε μια ιδεολογικά τεκμηριωμένη επίθεση ενάντια στο άθλιο και ταπεινωτικό κοινωνικό σύστημα και τους βίαιους εκπροσώπους τους, όταν, τέλος, τα εκκλησιαστικά ξυπνητήρια τα κάνουν κώδωνα επαναστατικού συναγερμού ενάντια στο καπιταλιστικό σύστημα, που θάβει. Τότε, η νεολαία θα είναι ξανά νέα και όχι είτε τα απασχολήσιμα, λειτουργικά αναλφάβητα, κουρασμένα "ζόμπι", είτε οι καινούριοι πραιτοριανοί του γηράσκοντος κατεστημένου.

Οταν τα καταλάβει αυτά, το γέλιο θα φωλιάσει στα νεανικά μάτια και στα χείλη χωρίς άλλη "αγωγή". Και τότε η συχνότητά του σίγουρα, ναι, θα είναι προσδιοριστική για "την ευαισθησία και το συναισθηματικό κόσμο της κοινωνίας, την πνευματική της στάθμη και την αισθητική της καλλιέργεια".

Η έκθεση της 4ης δέσμης. Ξεκινώντας με τα εξής λόγια του λογοτέχνη Ασημάκη Πανσέληνου: "Τι όμορφο πράγμα θα ήταν η ομαδικότητα στη ζωή των ανθρώπων να εκφραζόταν με μικρούς κύκλους μονάχα συγκροτημένους αυτόματα με την ελεύθερη προσέγγιση των μελών τους, χωρίς καμιά εξωτερική πειθαρχία ή καθοδήγηση. Η παρέα. Αυτή είναι η μόνη ελεύθερη ομάδα, ως τα σήμερα στη ζωή των ανθρώπων".

Οι μαθητές καλούνται να αναπτύξουν το θέμα γύρω από δύο κεντρικά ερωτήματα: α) Πώς κρίνετε τη θέση του συγγραφέα ότι η παρέα είναι η μόνη ελεύθερη ομάδα, ως τα σήμερα, στη ζωή των ανθρώπων.

β) Ποιες επιπτώσεις έχει η βαθμιαία αποδυνάμωση της ομαδικότητας στην προσωπικότητα κάθε ατόμου και στη συνοχή της κοινωνίας;

Ωραίο πράγμα η παρέα. Αυτό είναι σίγουρο. Ομως, είναι ελεύθερη ομάδα, όπως λέει το απόσπασμα; Είναι δυνατόν να υπάρχουν ελεύθερες ομάδες σε μια, για τους περισσότερους ανθρώπους, ανελεύθερη κοινωνία; Μια ελεύθερη ομάδα δεν πρέπει να αποτελείται από ελεύθερα άτομα; Το ελεύθερο άτομο δεν είναι το άτομο που μπορεί στη ζωή να αναπτύξει χωρίς εμπόδια τις ικανότητές του, το ταλέντο του, τη δημιουργικότητά του; Πόσοι είναι αυτοί; Πόσοι έχουν τα μέσα, την απαραίτητη προϋπόθεση για κάτι τέτοιο; Ε, αυτοί, όσοι είναι, θα είναι ελεύθερη ομάδα.

Το άτομο μπορεί να αναπτυχθεί μονάχα στο σύνολο, όχι ξεκομμένο. Στο σύνολο μπορεί να βρει την πλήρη έκφρασή του. Το σύνολο δεν μπορεί να αναπτυχθεί πλήρως, αν δεν αποτελείται από άτομα πλήρως ανεπτυγμένα.

Οι όλο και περισσότερο περισσεύοντες στο κοινωνικό μας σύστημα δεν μπορούν με κανέναν τρόπο να αναπτύξουν τις ικανότητές τους. Φυσικά μπορούν να κάνουν παρέα και να παρηγορηθούν. Δε θα είναι, όμως αυτό που λέμε ελεύθερη ομάδα.

Κι αυτό το θέμα, όπως και το περσινό της 4ης δέσμης, θίγει την έννοια της ελευθερίας γενικά και αόριστα, ίδια για όλους, αποδεσμευμένη από την κοινωνική θέση του καθενός. Πέρυσι, μέσα από τα λόγια του Τσόμσκι για την υπέρβαση της μηχανικότητας στην παραγωγική διαδικασία μέσω μιας κοινωνίας ελεύθερης και ελεύθερης επικοινωνίας. Φέτος ελαφρύτερα και πιο λογοτεχνικότερα, με τα λόγια του Ασημάκη Πανσέληνου για την ελεύθερη ομάδα, που ονομάζεται παρέα και μπαίνεις ελεύθερα "χωρίς εξωτερική πειθαρχία ή καθοδήγηση".

Οι κυρίαρχοι του εκάστοτε κοινωνικοοικονομικού συστήματος παρουσιάζουν πάντα τις δικές του αξίες σαν γενικά για όλους ισχύουσες. Ετσι και την έννοια της ελευθερίας. Και βρίσκουν εκπροσώπους σε όλους τους τομείς της πνευματικής ζωής, από τους οποίους μπορούν να παραθέτουν τα αποσπάσματα, που επιβεβαιώνουν ή υποβάλλουν την κυρίαρχη ιδεολογία, δίνοντας έτσι το στίγμα τής - κατά τρόπο ραφιναρισμένο - κατευθυνόμενης σκέψης και της καθοδηγούμενης συνείδησης. Η εφαρμογή στοιχείων και προτύπων συμπεριφοράς, όπως η ομαδικότητα, η παρέα, το όνειρο και το γέλιο δεν μπορούν να σώσουν το νοσηρό κοινωνικό σώμα, που - βαριά πάσχον - στερεί ακριβώς τους ανθρώπους, που το αποτελούν, απ' αυτές τις δυνατότητες, δημιουργώντας έτσι ένα βαθύ διχασμό στη συνείδησή τους. Μόνο με την ανατροπή του καπιταλιστικού συστήματος μπορεί να λυθεί αυτή η αγεφύρωτη αντίφαση.

Ανέκκε ΙΩΑΝΝΑΤΟΥ