Οκτώ χρόνια πέρασαν από τότε που ο "Ποιητής της Ρωμιοσύνης",μυριάκριβος σύντροφός μας Γιάννης Ρίτσος, "κατοικεί" στην περιοχή της αθανασίας και του Μύθου, αφήνοντας την καθημερινότητά μας να "παρηγορείται" με την ποίησή του.

Με την ευκαιρία της οκτάχρονης απουσίας του δημοσιεύουμε, με έγκριση του καθηγητή στο Τμήμα Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών Γιώργη Γιατρομανωλάκη,αποσπάσματα μιας εισήγησής του στο Διεθνές Συνέδριο που οργάνωσε το Πανεπιστήμιο Βρυξελλών το 1996 με θέμα το μύθο της Ελένης. Η εισήγηση του Γιώργη Γιατρομανωλάκη, που αφορά στην "Ελένη" του Ρίτσου, έχει δημοσιευτεί ολόκληρη στο περιοδικό "Πολίτης".

Η "Ελένη" (με άρθρο οριστικό) γράφεται, σύμφωνα με το χρονολογικό δείκτη στο τέλος του ποιήματος, στο Καρλόβασι από τον Μάιο ως τον Αύγουστο του 1970, όπου βρίσκεται ο ποιητής περιορισμένος κατ' οίκον από τη δικτατορία του 1967. Τυπώνεται αυτοτελώς το Μάρτιο του 1972, με ένα χαρακτικό της Βάσως Κατράκη και φέρει την αφιέρωση Στη μνήμη της ΝΙΝΑΣ της αδελφής μου. Η Νίνα πεθαίνει τον Φεβρουάριο του 1970 και ο θάνατός της βυθίζει τον ποιητή σε μεγάλο πένθος. Η πάντοτε επαρκώς πληροφορημένη Χρύσα Προκοπάκη στην πρώτη σημείωση της μελέτης της "Πορεία προς τη "Γκραγκάντα"" γράφει: "Πρότυπο για την ανάπλαση της μυθολογικής Ελένης στάθηκε η χαμένη μορφή της αδελφής" του Ρίτσου.

Η Τέταρτη Διάσταση αποτελεί μια ιδιαιτέρως σημαντική και σημαδιακή συλλογή του Ρίτσου. Συγκροτείται μέσα σε είκοσι περίπου χρόνια και αποτελείται από 18 μεγάλα πεζόμορφα ποιήματα, τα περισσότερα των οποίων έχουν ως θέμα - τίτλο ένα μυθολογικό, πιο συγκεκριμένα ένα τραγικό πρόσωπο, τον Ορέστη, τον Αγαμέμνονα, τον Φιλοκτήτη, τη Φαίδρα, την Περσεφόνη ή την Ιφιγένεια. Πρόσωπα κυρίως από τον οίκο των Ατρειδών, ή πρόσωπα του τρωικού και του αθηναϊκού κύκλου - περιέργως όχι από τον οίκο των Λαβδακιδών. Τα μεγάλα αυτά κείμενα αρχίζουν να γράφονται από το 1956. Εναρκτήριο ποίημα της συλλογής είναι η λιτή "Σονάτα του σεληνόφωτος" (1956) και το τελευταίο (χρονολογικά) η "Φαίδρα" (1954). Τα περισσότερα από αυτά τα ποιήματα εκφέρονται ως μονόλογοι, συνήθως από το επώνυμο πρωταγωνιστικό πρόσωπο με αποδέκτη κάποιον φίλο, σύντροφο ή επισκέπτη. Η Σονάτα, λ.χ., που εγκαινιάζει αυτό το ποιητικό είδος, έχει δύο δραματικά πρόσωπα: τη Γυναίκα με τα Μαύρα που μιλεί, μονολογεί και τον (ανώνυμο) Νέο που την ακούει σιωπηλός. Ανάλογα είναι και τα δραματικά πρόσωπα της "Ελένης", κάτι που πιστεύω δεν είναι τυχαίο. Η γερασμένη Ελένη (Γριά - γριά - εκατό, διακόσω χρονώ, όπως περιγράφεται) μονολογεί ή μάλλον απευθύνει το λόγο χωρίς καμιά διακοπή σε κάποιον ανώνυμο Επισκέπτη, νεότερο οπωσδήποτε από αυτήν, παλαιότερα θαυμαστή της, τώρα βουβό πρόσωπο.

Η θεατρικότητα αυτών των κειμένων δηλώνεται από το γεγονός ότι έξω από τον ποιητικό μονόλογο, προτού δηλαδή αρχίσει και αμέσως μόλις περατωθεί το ποιητικό κείμενο, υπάρχουν τυπωμένα με διαφορετικά στοιχεία (μέσα σε παρένθεση, πάντοτε) κάποια εισαγωγικά, "σκηνοθετικά" σχόλια. Τα Σχόλια εκφέρονται σε τρίτο πρόσωπο και είναι προφανές ότι ανήκουν σε κάποιο πρόσωπο που βρίσκεται έξω από τη δράση του ποιήματος - στον ίδιο τον αόρατο και ωστόσο πανταχού παρόντα σκηνοθέτη Ποιητή. Τα Σχόλια αυτά είναι ποικίλου περιεχομένου, καθώς άλλοτε περιγράφουν το πρόσωπο που ομιλεί, τις κινήσεις, τα ενδύματά του, άλλοτε περιγράφουν το χώρο, εξωτερικό ή εσωτερικό, όπου, συχνά, μας προσφέρουν κάποια ρεαλιστική σκηνογραφία ή σκηνοθεσία - συνήθως έχουμε κάποιο κλειστό χώρο, μια ημιφωτισμένη κάμαρα με ευδιάκριτα τα ίχνη της ανεπανόρθωτης φθοράς, και κάποια απομεινάρια περασμένου μεγαλείου - άλλοτε πάλι μας παρέχουν κρίσεις και πληροφορίες.

Στην "Ελένη" τα Σχόλια είναι εκτενέστερα - άλλωστε η Ελένη είναι σχεδόν τριπλάσια σε μέγεθος από τη "Σονάτα", 4 σελίδες το ένα ποίημα 11 το άλλο. Αυτό που περιγράφεται στα εναρκτήρια Σχόλια είναι η επίσκεψη στην Ελένη, ύστερα από χρόνια, ενός παλαιού γνωστού της και προφανώς θαυμαστή της. Η Ελένη ζει σε μια παλαιά αρχοντική μονοκατοικία με κήπο και αγάλματα, στα πρόθυρα της κατάρρευσης: φθορά, ασοβάντιστοι τοίχοι, πεσμένοι, ξεθωριασμένα παραθυρόφυλλα... η ίδια εγκατάλειψη στον κήπο... σιντριβάνια χωρίς νερό, μουχλιασμένα. Στα ωραία αγάλματα λειχήνες. Μια σαύρα ακινητούσε ανάμεσα στο στήθος μιας νεαρής Αφροδίτης, ζεσταμένη απ' τις τελευταίες ακτίνες του ηλιογέρματος. Ο διστακτικός επισκέπτης χτυπά το κουδούνι, του ανοίγουν ύστερα από κάποια καθυστέρηση. Ακολουθεί η περιγραφή του εσωτερικού, όπου έχουμε την εικόνα της θλιβερής Κρεβατοκάμαρας - εδώ κατά ειρωνικό τρόπο βρίσκεται η σκηνή του δράματος - με την ασάλευτη, καθισμένη στο κρεβάτι της Ελένη. Μετά το μακρύ μονόλογό της, όταν γέρνει το κεφάλι και αποκοιμιέται, ο επισκέπτης, εγκαταλείπει το σπίτι μέσα σ' ένα αόριστο φόβο. Ομως οι φωνές των υπηρετριών, τον επαναφέρουν πίσω: Η Γριά γυναίκα δεν κοιμάται, έχει πεθάνει. Ακολουθεί η λεηλασία του σπιτιού, ο ερχομός της αστυνομίας και η μεταφορά της νεκρής στο Νεκροτομείο. Μόνο τότε φεύγει ο Επισκέπτης, μέσα στο φεγγαρόφωτο κι εκείνος, όπως και ο Νέος της Σονάτας, αλλά χωρίς την αισιοδοξία του Νέου: Στράφηκε και κοίταξε. Είχε βγει το φεγγάρι. Φωτίζονταν αχνά τα αγάλματά της, μόνα, δίπλα στα δέντρα, έξω από το σφραγισμένο σπίτι. Και ένα ήσυχο, παραπλανητικό φεγγάρι.

Πού θα πήγαινε τώρα;

Δεν προτίθεμαι να μιλήσω για τη σημασία της μορφής και του μύθου της Ελένης στην ελληνική και στην ευρωπαϊκή τέχνη και λογοτεχνία, αρχαία και νεότερη. Αλλωστε πολλοί έχουν ήδη μιλήσει για το θέμα αυτό. "Ούτε θα δοκιμάσω να συγκρίνω τον τρόπο με τον οποίο ο Ρίτσος προσλαμβάνει το συγκεκριμένο μύθο, με τον τρόπο με τον οποίο προσλαμβάνουν και χρησιμοποιούν το μύθο άλλοι Ελληνες ποιητές, ο Σικελιανός, ο Σεφέρης, ο Σινόπουλος κλπ. Ετσι κι αλλιώς υπάρχει στον Ρίτσο, όπως υπαινίχθηκε ήδη, μια ηθελημένη σύγχυση της μυθολογίας και της ιστορίας, της προσωπικής περίπτωσης και της πολιτικής κατάστασης, γεγονός που τον διακρίνει σαφώς από τους άλλους ποιητές. Η Ελένη, λ.χ., του Σεφέρη φαίνεται περισσότερο "ανεξάρτητη" από προσωπικά στοιχεία, όπως γίνεται με την Ελένη του Ρίτσου. Επιπλέον, η Ελένη του Ρίτσου, όπως συμβαίνει και με τα άλλα πρόσωπα της "Τέταρτης Διάστασης", ζει (και τούτο φαίνεται πολύ καθαρά) στο δικό μας καιρό, σε ένα δικό μας περιβάλλον όπου τα δεδομένα και τα στοιχεία (υλικά και μη) του πολιτισμού και της σύγχρονης ιστορίας συνείρονται με μυθολογικές αναφορές. Μπορούμε όμως να κάνουμε δυο τρεις γενικές, παρατηρήσεις που θα μας βοηθήσουν να εννοήσουμε καλύτερα τα πράγματα.

1. Ο Τρωικός πόλεμος, όπως αναφέρεται από τον Ρίτσο, λίγη σχέση έχει με το μυθικό (κατακτητικό ή όχι) πόλεμο του Ομήρου. Οπως έχουν παρατηρήσει και άλλοι, ο πόλεμος αυτός θυμίζει μάλλον τον ελληνικό Εμφύλιο.

2. Οι μυθολογικοί ή μη ήρωες και ηρωίδες της Τέταρτης Διάστασης (συμπεριλαμβάνεται και η Ελένη) αποτελούν ευδιάκριτες περσόνες του ποιητή. Τουλάχιστον σε ένα μεγάλο βαθμό η φωνή τους ηχεί ως φωνή του Ρίτσου.

3. Τα πρόσωπα που εκφέρουν τον ποιητικό μονόλογο, δηλαδή οι πρωταγωνιστές ήρωες των ποιημάτων, δεν εμφανίζονται ως πρόσωπα δρώντα, ως πράκτορες κάποιας εξελισσόμενης δράσης στο παρόν. Εμφανίζονται, είτε πριν από την ανάληψη κάποιου σημαντικού έργου, όποτε διαλογίζονται περί του πρακτέου (όπως, λ.χ., γίνεται στον "Ορέστη" και στον "Φιλοκτήτη"), είτε εμφανίζονται πριν από την τελική πράξη του βίου τους, λίγο πριν από το θάνατό τους και κάνουν λόγο για κάποιο ένδοξο παρελθόν ως τραγικοί εξάγγελοι, ή ρεπόρτερ (όπως, λ.χ., κάνουν ο Αγαμέμνων και η Ελένη).