Θεμελιακό ζήτημα των "Αθλίων" αποτελεί η σύγκρουση δύο κοσμοθεωριών, εκείνης που πρεσβεύει ο Γιάννης Αγιάννης και εκείνης την οποία εκπροσωπεί ο Ιαβέρης. Ο πρώτος σπάει μια βιτρίνα και αρπάζει ψωμί για να χορτάσει την πείνα του. Ο δεύτερος βάζει σκοπό της ζωής του τη σύλληψη του "κλέφτη".

Ο Γιάννης Αγιάννης, μπροστά στην προθήκη του αρτοπωλείου, ταυτίζεται με το σκύλο του Παυλόφ στη φάση της πρωτογενούς ειδωλοποιήσεως ενός βασικού αγαθού (ψωμί), διεγείροντος το θυμικό. Η πείνα αποτελεί εδώ φυσική δομή, εντασσόμενη στις επιταγές της φυσικής δικαιοσύνης, προβάλλει δε την αξίωση θεσμοθετήσεως παραμέτρων, που θα ικανοποιήσουν τον πεινασμένο άνθρωπο. Κατά συνέπεια, η πείνα ωθεί, δυνητικά, μία χρηστή κοινωνία στη δημιουργία νομικού πλαισίου, που θα διασφαλίζει στον πολίτη στομαχική τουλάχιστον επάρκεια...

Ο Ιαβέρης, φύλακας της βιτρίνας, αντιδρά στην πράξη του Γιάννη Αγιάννη, ορμώμενος από την ανάγκη να προστατέψει με τον καλύτερο τρόπο τις αξίες που περιβάλλουν "το αρτοπωλείο". Η δράση του είναι κοινωνική, στηριζόμενη σε μηχανισμούς της διανοήσεως, που αποκλείουν το πρωτοκυτταρικό υλικό του ενστίκτου. Ετσι, η προστασία, ως πρακτικής αξίας εννοιολόγημα, αποτελεί κοινωνική δομή με νομοπαρασκευαστικές αξιώσεις. Δεδομένου λοιπόν ότι η προστασία - εποπτεία ισούται με θεμελιακές συντεταγμένες του νόμου και ότι η φύση είναι νόμος, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι η εποπτεία είναι φύση. Αν μάλιστα "δίκαιος λόγος" (για να θυμηθούμε τη σωκρατική διδασκαλία) ίσον καθαρός λόγος, τότε ο Γιάννης Αγιάννης και ο Ιαβέρης ταυτίζονται. Επομένως, το "παιχνίδι" παίζεται στη σημασιολογία του "αρτοπωλείου" και της βιτρίνας. Εντός του "αρτοπωλείου" ενυπάρχουν και λειτουργούν αιτιοκρατικά και περίπου ταυτόχρονα, τόσο το ενστικτώδες (πείνα, στην προκειμένη περίπτωση), όσο και το κοινωνικό (εποπτεία) υπό τις εκφάνσεις του θυμικού και του δια-νοητικού. Εκείνο που λογικώς ερευνάται περαιτέρω είναι η αισθητική του "αρτοπωλείου", την οποία εκπροσωπεί η βιτρίνα. Αναγόμενη σε σύμβολο ευνομίας, η βιτρίνα αντανακλά την εποπτεία της πείνας, αποτελώντας πρόκληση και πρόσκληση: Ο πεινασμένος Γιάννης Αγιάννης διαπράττει έγκλημα, σπάζοντας τη βιτρίνα, ενώ ο Ιαβέρης ανταποκρίνεται στην επιταγή του νόμου - φύση, κάνοντας απλώς το καθήκον του. Ο "κρυμμένος θεός" των ομο-λογιών και των αναλογιών παρακολουθεί αθέατος το δράμα του κυνηγητού, ώσπου, στο τέλος, σε μια έξαρση μεγαλοψυχίας και σε μια διάθεση αυτοεπιβεβαιώσεως, επιτρέπει το "σαμαρακικό" λάθος: Ο Ιαβέρης, υπό το αμήχανο βλέμμα του Γιάννη Αγιάννη, αυτοκτονεί και χάνεται στα θολά νερά του Σηκουάνα...

Ομως, ο καθημερινός άνθρωπος σπάνια ενδιαφέρεται πλέον για το όντως ον και για το βαθύτερο νόημα της κοινωνίας που βιώνει. Τους ανθρώπους της τηλεκατευθυνόμενης ρουτίνας δεν απασχολεί, στην πραγματικότητα, ούτε η ουσία (ένστικτο) ούτε και η ολοκληρωμένη κοινωνική υπόσταση (λογική). Αισθανόμενοι δέος απέναντι στο ψευδοδίλημμα που εφευρίσκει κάθε φορά η κυρίαρχη τάξη, σύρονται άβουλοι και υποβιβάζονται σε όργανα μικροπολιτικής καθημερινότητας. Το κατεστημένο κερδίζει έδαφος, κατευθύνοντας συνειδήσεις σε μια παράδοξη διαδρομή από τον Ιαβέρη στον Γιάννη Αγιάννη...

Οι άνθρωποι - δούλοι της καθεστηκυίας "λογικής" ενδιαφέρονται μόνο για το άχρηστο αξεσουάρ, για το γνωστό δηλαδή "κερασάκι", γελοιοποιούμενοι ξεδιάντροπα (ενίοτε τηλεοπτικώς), αγωνιζόμενοι με νύχια και με δόντια να κρατήσουν όρθια μια είρωνα "ηθική".

Τι σημαίνει ηθική και ποιο είναι το αληθινό "ρεζιλίκι"; Ισως το βρούμε στο τραυματισμένο μας προφίλ, την ώρα που παρακολουθεί επίδειξη υψηλής μαγειρικής με περισπούδαστα καναπεδάκια για τους ορθίους: "Ενα για τον καθένα και πάλι από την αρχή..."..

Μαρίκα ΘΩΜΑΔΑΚΗ