Τις περισσότερες φορές η αναδρομή στο παρελθόν μπορεί να αλλάξει την οπτική μας για το παρόν και το μέλλον. Ιδιαίτερα, όταν προκύπτει ότι ακόμα κι αν επιφανειακά αλλάζουν τα πράγματα, οι άνθρωποι, το περιβάλλον, παρ' όλα αυτά τα βασικά στοιχεία παραμένουν ίδια. Τόσο ίδια που δεν κάνουν τίποτα άλλο από το να αναχαιτίζουν την όποια εξέλιξη.

Αυτή είναι μόνο μία, αλλά ξεχωριστά σημαντική, από τις διαπιστώσεις που προκύπτουν διαβάζοντας τη μελέτη της Φανής Μαλλούχου - Tufano"Οι αναστηλώσεις των αρχαίων μνημείων στη Νεώτερη Ελλάδα (1834-1939). Το έργο της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας και της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας",που εκδόθηκε πρόσφατα από την Αρχαιολογική Εταιρεία. Αλλωστε η έκδοση ήρθε σε μία περίοδο που η Ελλάδα βρίσκεται σε έξαρση αναστηλωτικών επεμβάσεων. Κι όμως έχουν γίνει πολλά από την εποχή που ο Οθωνας (Αύγουστος 1834) καθόταν στο εσωτερικό του Παρθενώνα πάνω σε θρόνο στολισμένο με κλάδους ελιάς, μυρσίνες και δάφνες για να ακούσει την επίσημη αναγγελία της έναρξης των εργασιών αναστήλωσης στον Παρθενώνα από τον Klenze,αρχιτέκτονα της αυλής και επικεφαλής της Οικοδομικής Υπηρεσίας του Βασιλείου της Βαυαρίας. O ίδιος ο Klenze διαπίστωνε τότε την εγκατάλειψη των αρχαιολογικών χώρων των Μυκηνών, του Αργους, της Τίρυνθας, της Επιδαύρου, της Αίγινας και της Ακρόπολης. Αλλά η ενασχόληση με τα προβλήματα της Ακρόπολης θα προσέδιδε αίγλη στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος. Κάπως έτσι ξεκίνησαν και οι συζητήσεις για τον τρόπο και την έκταση των αναστηλώσεων. Η συγγραφέας αναφέρεται στην κριτική που ασκήθηκε για τις επεμβάσεις της Οθωνικής Περιόδου (1833-1864), όπως εκείνη του Beule,ο οποίος σημείωνε ότι "μέσα στα μεγάλα ερείπια, όπως, άλλωστε και στις μεγάλες δυστυχίες, υπάρχει μία ποίηση και ένα μεγαλείο, που δεν πρέπει καθόλου να θίγεται. Οι νάρθηκες, τα κονιάματα, τα σοβατίσματα... περισσότερο βεβηλώνουν τα γερατειά των αρχαίων δημιουργημάτων παρά τα αναζωογονούν, όπως μαρτυρούν οι δύο αναστηλωμένοι κίονες της βόρειας πλευράς του Παρθενώνα".Κι αν αυτές οι αναστηλώσεις έγιναν για να προσδώσουν, διά του όγκου, κύρος στην οθωνική βασιλεία, πολλές από τις σύγχρονες επεμβάσεις γίνονται για δικαιολογήσουν σημερινές πολιτικές επιλογές. Κι γι' αυτό επισύρουν όμοια κριτική, αλλά περισσότερο βάσιμη, αν σκεφτούμε ότι σήμερα οι όποιες επεμβάσεις οφείλουν να βασίζονται σε διεθνείς αρχές.

Στην επόμενη περίοδο, που φτάνει ως το 1909,η συγγραφέας σημειώνει ότι η Αρχαιολογική Εταιρεία και η Αρχαιολογική Υπηρεσία προσπαθούν να "αντιμετωπίσουν τη συστηματική και οργανωμένη αρχαιοκαπηλία, την ηθελημένη καταστροφή αρχαιοτήτων, λόγω της συνεχώς αυξανόμενης οικοδομικής δραστηριότητας, την αλλοίωση και εξάλειψη στοιχείων του ιστορικού περιβάλλοντος, λόγω διενέργειας εκτεταμένης λατόμευσης".Το τέλος αυτής της μεγάλης περιόδου λήγει με εξάρσεις αναζωπύρωσης πατρογονικών προτύπων που βρίσκουν έδαφος και στα μνημεία, ως αντιστάθμισα στις μεγάλες εθνικές κρίσεις. Ετσι σημειώνεται μεγάλος αριθμός αναστηλωτικών και στερεωτικών επεμβάσεων: Το 1898-1902 το πρώτο αναστηλωτικό πρόγραμμα του Παρθενώνα, 1898-1900 η στερέωση του μνημείου του Φιλοπάππου, το 1898-1899 η στερέωση του ναού του Ποσειδώνα στο Σούνιο, το 1899-1902 στερέωση διαφόρων περιοχών του περιμετρικού τείχους της Ακρόπολης και του πύργου της Νίκης, 1902-1903 στερέωση των ερειπίων της Στοάς του Αττάλου και αναστήλωση του βάθρου του Λέοντα της Χαιρώνειας, 1902-1908 αναστήλωση του ναού του Επικούρειου Απόλλωνα, 1906-1908 αναστηλωτικές και στερεωτικές εργασίες στο θέατρο Επιδαύρου και στο ναό του Απόλλωνα στην Κόρινθο, 1902-1909 αναστήλωση του Ερεχθείου.

Για πρώτη φορά τότε αναμειγνύονται επαγγελματίες μηχανικοί, γίνεται προσπάθεια επιστημονικής προσέγγισης και θέσπισης διεπιστημονικών και συλλογικών διαδικασιών για τον τρόπο εκτέλεσης των έργων και την πορεία τους.

Αξίζει να απομονωθούν και να επισημανθούν κάποια γεγονότα. Ενώ ακόμα σήμερα αναζητιούνται οι τρόποι καθαρισμού της Δυτικής Ζωφόρου,αλλά και γενικότερα αντιμετώπισης της δυσμενούς επίδρασης των καιρικών συνθηκών, το πρόβλημα διαπιστωνόταν για πρώτη φορά το 1844,ενάμιση αιώνα πριν. Ο Ιωάννης Κωλέττης γράφει: "Τα αρχαία και κομψά του Φειδίου ανάγλυφα κείνται εκτεθειμένα εις την επήρειαν των μεταβολών της ατμόσφαιρας και αδιακόπως διαφθείρονται, εκτός της λώβης, την οποίαν πάσχουσιν από τας χείρας αυτάς κακοβούλων και φθονερών ανθρώπων".Εγιναν μάλιστα και οι πρώτες δοκιμές βάσει μεθόδου που είχε εφαρμοστεί σε μνημεία της Γαλλίας. Στη μελέτη σημειώνεται "άγνωστη παραμένει η συνέχεια του θέματος" όπως άγνωστη παραμένει μέχρι σήμερα και η κατάληξη.

Η ανάγκη επέμβασης στον Επικούρειο Απόλλωνα στις Βάσσες Φιγαλείας διαπιστώνεται το 1867,αλλά εξαιτίας του απόμακρου και δύσβατου της περιοχής οι πρώτες στερεωτικές εργασίες γίνονται το 1880. Για τον ίδιο λόγο, ο οποίος ενισχύεται και από τη μη διάθεση κονδυλίων, ακόμα δεν έχουν ξεκινήσει εργασίες στο ναό παρά την ετοιμορροπία του.

Λίγα χρόνια αργότερα έφορος Αρχαιοτήτων είναι ο Παναγιώτης Καββαδίας (1885-1909). Η Ακρόπολη είναι πάντα σημείο αιχμής και για την κυβέρνηση που φροντίζει να ενημερώνεται για την πορεία του έργου. Αλλά "η έλλειψη εξειδικευμένου εργατοτεχνικού προσωπικού, ιδιαίτερα μαρμαροτεχνιτών, συνεχίζεται και αυτή την περίοδο, παρ' όλη την εν γένει πρόοδο των οικοδομικών εργασιών στη χώρα. Τον Αύγουστο του 1898 ο Μπαλάνος απευθύνεται στον αντιπρόεδρο της Αρχαιολογικής Εταιρείας ζητώντας την πρόσληψη ενός εφαρμοστή μαρμάρου, με ημερομίσθιο 8 δρχ., για την τοποθέτηση ενός ήδη λαξευμένου λίθου, υπογραμμίζοντας παράλληλα το γεγονός ότι στην Αθήνα υπάρχουν μόλις ή δύο τρεις μαρμαράδες αυτής της ειδικότητας. Για να αντιμετωπίσει το πρόβλημα η Επιτροπή του Παρθενώνα αποφασίζει να καθορίσει υψηλά ημερομίσθια. Παρ' όλα αυτά θα χρειαστεί να προσφύγει ορισμένες φορές και σε εξωτερικούς συνεργάτες".Το 1999 κι ενώ κάποιοι θέλουν το έργο στην Ακρόπολη να είναι έτοιμο έως το 2004 για τους Ολυμπιακούς Αγώνες, οι μαρμαροτεχνίτες από τρεις έχουν αυξηθεί σε σαράντα... Και ο αριθμός ήδη παίρνει την κατιούσα...

Το 1905 σημειώνεται ένα κορυφαίο γεγονός, το Α Διεθνές Αρχαιολογικό Συνέδριο.Στην πρόσκληση η οργανωτική επιτροπή σημειώνει ότι σκοπός του συνεδρίου είναι να απαντηθεί "με ποιο πνεύμα και μέχρι ποίου σημείου πρέπει να αναστηλώσουμε τα αρχαία μνημεία και ειδικότερα τον Παρθενώνα".Η παρισινή επιθεώρηση τέχνης "La Musee" καλεί τον πνευματικό κόσμο να πάρει θέση και εκείνοι το κάνουν, δηλώνοντας "ναι στη στερέωση του Παρθενώνα, μνημείου και οικουμενικού και μοναδικού που πρέπει να καταλειφθεί στις επερχόμενες γενεές με εργασίες διακριτικές και όχι στην αποκατάστασή του, γιατί δεν έχουμε το ηθικό δικαίωμα να επέμβουμε σε ένα μνημείο κατ' εξοχήν σεβαστό ή σε ένα ιστορικό τοπίο στο όνομα των δυνατοτήτων που παρέχει η σύγχρονη επιστήμη. Ούτε έχουμε άλλωστε και την καλλιτεχνική δυνατότητα να ξαναφτιάξουμε ό,τι έχει καταστραφεί και να αναπληρώσουμε με σύγχρονες υποθέσεις, όσο ακριβείς κι αν είναι, τα άγνωστα οράματα και τις προθέσεις του αρχικού ιδιοφυούς δημιουργού... Εκείνο που είναι άλλωστε καταστροφικό για το έργο τέχνης δεν είναι οι βεβηλώσεις του χρόνου, αλλά τα έμπλαστρα που του βάζουν για να κλείσουν τις πληγές".Αυτή η συζήτηση ακόμα δεν έχει κλείσει παρότι μεσολάβησαν μια σειρά Χάρτες που βάζουν τα όρια, διότι στο μεταξύ παρεμβλήθηκαν άλλες παράμετροι. Η κυριότερη από αυτές τις παραμέτρους είναι ότι πλέον η έκταση των επεμβάσεων και των αρχαιολογικών έργων ορίζεται από το μέγεθος κονδυλίων, αποκλειστικά κοινοτικών, όπου το αρχαιολογικό αντικείμενο είναι κυρίως τουριστικό προϊόν.

Την περίοδο του Μεσοπολέμου (1910-1939) άρχισε να δίνεται ιδιαίτερο βάρος στην ανάπτυξη της κρατικής υπηρεσίας προστασίας των αρχαιοτήτων τόσο νομοθετικά όσο και διοικητικά. Οι τομείς της αναστήλωσης και της συντήρησης συνδέθηκαν με τις τεχνικές υπηρεσίες του υπουργείου Παιδείας, αλλά η εξέλιξη αυτής της ιστορίας συνδέθηκε με τις μορφές του Μπαλάνου και του Ορλάνου και με τη μεταξύ τους διαμάχη. Ετσι παρεμποδίζεται η ανεξαρτησία των Αναστηλώσεων από τα άλλου είδους και ύφους τεχνικά έργα. Επιπλέον με νόμο του 1920 δίνεται δυνατότητα στον υπουργό Εκκλησιαστικών και Δημοσίας Εκπαίδευσης "να διορίζη εν Θεσσαλονίκη, Σπάρτη και Αρτη, προτάσσει του Γνωμοδοτικού Συμβουλίου, αρχιτέκτονας επιμελητάς των αρχαίων και μεσαιωνικών μνημείων εκ των δημοσίων υπαλλήλων ή και ιδιωτών αρχιτεκτόνων μηχανικών".Από τότε πέρασαν 79 χρόνια και η διαμάχη για το αν το έργο αναστήλωσης είναι τεχνικό ή αρχαιολογικό έργο όχι μόνο δεν έχει λήξει, αλλά αναζωπυρώθηκε στην περσινή συζήτηση για τον Αρχαιολογικό Νόμο, καθώς τώρα πια εμπλέκεται το Υπουργείο Χωροταξίας και Δημοσίων Εργων, τα μεγάλα δημόσια έργα και οι εργοληπτικές εταιρίες. Πάντως μόλις το 1939 συστάθηκε για πρώτη φορά Υπηρεσία Αναστήλωσης για τα Αρχαία, Βυζαντινά, Μεσαιωνικά και Ιστορικά Μνημεία και τα Μνημεία της Ακρόπολης.Εκείνα τα χρόνια όμως εμφανίζεται μία νέα παράμετρος, κυρίως οικονομική, ο Τουρισμός,που από τότε θα ορίζει και την τύχη της Πολιτιστικής Κληρονομιάς.

Παρ' όλα αυτά οι διαμάχες για την έκταση των έργων συνεχίζονται με πρωταγωνιστές τον Μπαλάνο και τον Ορλάνδο και ο "πόλεμος" διαρρέει στον Τύπο με έρευνες στις οποίες συμμετέχουν Ελληνες και ξένοι αρχαιολόγοι, ακόμα και ο Κωστής Παλαμάς,που γράφει "ό,τι ονομάζομεν αναστήλωσιν, επανόρθωσιν, στερέωσιν, αποκατάστασιν, είναι φάρμακον διά να παρατείνει την αγωνία, παρηγορία διά τον ασθενή, στάχτη στα μάτια, προσωρινόν έστω μέτρον συνέσεως και αμύνης εναντίον των ποικίλων πληγμάτων των καιρών, εγχείρισις, εμβάλωμα οσάκις δεν είναι παραποίησις, νόθευσις, ασχημία, βεβήλωσις, σύγχυσις, βλασφημία, ακαλαισθησία".

Διατρέχοντας τη μελέτη βρίσκουμε πλήθος γεγονότων που πολύ θυμίζουν τις μέρες που ζούμε, όπως η διαμάχη για την αναστήλωση των Προπυλαίων, τη χρήση τσιμέντου, την εμπλοκή Αμερικανών ιδιωτών για τη χρηματοδότηση αναστήλωσης της Αρχαίας Αγοράς... Το 1931 συντάχθηκε ο Χάρτης των Αθηνών,αργότερα ήρθαν κι άλλοι: ο Χάρτης της Βενετίας, η σύμβαση της Γρανάδας. Αλλά δεν προβλέφτηκε ότι θα μεσουρανούσε ένας νέος παράγοντας: η αντιμετώπιση των μνημείων ως οικονομικό και μετρήσιμο μέγεθος που οφείλει να έχει ανάλογη ανταποδοτικότητα.Κι έτσι μοιάζει σαν να μην πέρασαν τα χρόνια...

Δήμητρα ΜΥΡΙΛΛΑ