Μια τέτοια ανησυχία μάς συνοδεύει από τότε που ξεκινήσαμε και την ανασκαφή του Δισπηλιού. Και σήμερα, μετά από πέντε χρόνια ανασκαφικής δράσης στο λιμναίο οικισμό του Δισπηλιού Καστοριάς και ύστερα από συστηματικές αναλύσεις των εντυπώσεων, που μας επέβαλλε το αρχαιολογικό υλικό, όπως αυτό ερχόταν στο φως, καταλήξαμε στο συμπέρασμα πως εκείνο που νομιμοποιεί τις χαμένες ανθρωποώρες και τις οποιεσδήποτε χρηματοδοτήσεις που υποστηρίζουν την αρχαιολογική έρευνα, στα πλαίσια μιας κοινωνίας, είναι μόνο η ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ του ανασκαφικού προϊόντος. Και μια τέτοια αξιοποίηση πραγματώνεται σε τέσσερα στάδια, στη ΣΥΝΤΗΡΗΣΗ και την αποκατάσταση, στη ΜΟΥΣΕΙΑΚΗ ΕΝΤΑΞΗ, στη συστηματική ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗ και στη ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ. Δεν έχω, βέβαια, το χρόνο, για να σας αναλύσω το θεωρητικό πλαίσιο αυτών των συλλογισμών. Θα διατυπώσω μόνο τρεις προτάσεις, που λίγο ως πολύ συνιστούν και τα επιχειρήματα που υποστηρίζουν την ουσία της σημερινής ανακοίνωσης.

...προτάσσω ακόμη ότι οπόταν εύγη η ψυχή μου από το κορμί μου και με αφήσει γυμνόν, να φτιάσετε ένα σεντούκι ολόχρυσον και να με βάλετε μέσα... (Η διαθήκη του Αλέξανδρου, από τη Φυλλάδα)

Ανασκαφή, συντήρηση, αποκατάσταση, μουσείο. Είναι αφαιρετικά η καμπύλη που περιέχει όλα τα στάδια της αρχαιολογικής έρευνας, ενός επιστημονικού επεισοδίου, με άλλα λόγια, που, όπως η διαδικασία της παραγωγής, αρχίζει από την "κατασκευή" του αρχαιολογικού προϊόντος, του ευρήματος, δηλαδή, και ολοκληρώνεται με την κατανάλωσή του στο χώρο της αγοράς, της κοινωνικής ανταλλαγής, του Μουσείου.

Η πολιτεία, όμως, που είναι από το Σύνταγμα και τους σχετικούς νόμους υποχρεωμένη, να εξασφαλίζει τη διοικητική και την οικονομική υποστήριξη της αξιοποίησης του αρχαιολογικού προϊόντος, δεν εκδηλώνει σχετικές πρωτοβουλίες στο πολιτικό επίπεδο. Δε διατυπώνει, με άλλα λόγια, μια συγκεκριμένη πολιτική βούληση έρευνας και αξιοποίησης των αποτελεσμάτων της. Διακατέχεται πιο πολύ, κι αυτό εκδηλώνεται με τους νόμους, που κατά καιρούς κυκλοφορεί, από ένα συναισθηματικό εν πολλοίς προστατευτισμό, συγκινητικό δε λέω. Ετσι, οι ανασκαφικές δραστηριότητες σπάνια καταλήγουν στη συστηματική οργάνωση προγραμμάτων συντήρησης, αποκατάστασης, δημοσίευσης και μουσειακής αξιοποίησης. Ιδιαίτερα οι πανεπιστημιακές ανασκαφές είναι μόνιμα καταδιασμένες σε μια συλλεκτική μονομανία ευρημάτων, που σπάνια αξιοποιούνται στο πεδίο μιας, έστω και στοιχειώδους, εθνικής αυτοσυνειδησίας στην περιοχή της λαϊκής παιδείας. Συνεργεία συντηρητών, δυνατότητες δημοσίευσης, ίδρυση μουσειακών συλλογών, οργάνωση συστηματικών αναπαραστάσεων καταντούν να θεωρούνται από τους καθ' ημάς αρμοδίους ως οραματικές ιδιορρυθμίες των sui generis αρχαιολόγων της περιφέρειας.

...Τι μπορεί να σημαίνει, όμως, η κοινωνική αξιοποίηση του ανασκαφικού προϊόντος, μέσω της συντήρησης και της αποκατάστασης και πόσο μπορεί να καλύψει η διαδικασία αυτή το αίτημα ενός κοινού, για αξιόπιστη αρχαιολογική πληροφορία; Δεν μπορεί να σημαίνει τίποτε και είναι ενδεχόμενο το ποσοστό κάλυψης να ισούται μονίμως με το μηδέν, αν η συντήρηση και η αποκατάσταση δεν υποστηριχθεί εν τέλει από μια ρεαλιστική μουσειακή υποστήριξη. Αυτό σημαίνει πως η ομάδα των ανασκαφέων του Δισπηλιού, στα πλαίσια αυτής της ανακοίνωσης, θέλει να δηλώσει ότι δε συμφωνεί με τη νομιμοποίηση του ανασκαφικού προϊόντος, που αξιοποιείται αποκλειστικά μέσω της διόγκωσης των δημοσιογραφικών περιγραφών και της επιλεκτικής ανάδειξης επιμέρους στοιχείων. Το επιχείρημα αυτής της διαφωνίας θεμελιώνεται στην άποψη ότι η μοναδική μεθοδολογία της ποιοτικής και της ποσοτικής ανάδειξης του αρχαιολογικού ευρήματος, ως πολιτιστικού υποκειμένου, πραγματώνεται στα πλαίσια μιας συγκεκριμένης και θεωρητικά υποστηριγμένης μουσειολογικής άποψης. Αρα, στα φυσικά πλαίσια μιας μουσειακής αίθουσας. Μόνον εκεί ο πολίτης μετατρέπεται σε άμεσο χρήστη της αρχαιολογικής, άρα, της ιστορικής πληροφορίας μέσω των ποιοτικών και των ποσοτικών μουσειολογικών προτάσεων. Καταναλώνει την τελική στιγμή της αρχαιολογικής πράξης και αποκτά τη δυνατότητα να συνδιαλλαγεί με το εκτιθέμενο και να συμφωνήσει ή να διαφωνήσει με την παράστασή του. Είναι ένας άμεσος τρόπος αυτός βίωσης των κανόνων της ελευθερίας και της ομορφιάς. Και ακόμα "βίωσης" των δικαιωμάτων του ως ειδοποιού όντος, όπως θα έλεγε και ο Κ. Mαρξ.

Μια τέτοια πρόταση, επομένως, δε σημαίνει απλώς την αναζήτηση τρόπων δημοσιοποίησης μιας φυσικής και, εν πολλοίς, τυχαίας αρχαιολογικής επιτυχίας, μέσα σε μια μουσειακή αίθουσα, αλλά την αναζήτηση τρόπων πραγμάτωσης μιας οδυνηρής κοινωνικής περιπέτειας, όπως ακριβώς είναι η προσπάθεια να βιώνει κανείς μέσω του πολιτισμού τη Δημοκρατία.

Ενα τέτοιο σημείο ονειρευόμαστε στο Δισπηλιό, ανάμεσα στη λάσπη και στην ποίηση!

...ψάχνοντας σε οικοδομές γκρεμισμένες, που θα είταν ίσως το δικό μας σπίτι, προσπαθώντας να θυμηθούμε χρονολογίες και ηρωικές πράξεις.

Θα μπορέσουμε; (Γ. Σεφέρης)

Στα πλαίσια της ανασκαφικής του λιμναίου οικισμού στο Δισπηλιό, αποφασίσαμε με το κλείσιμο της πρώτης ανασκαφικής πενταετίας να προχωρήσουμε σε μια πρόδρομη δημοσίευση των πρώτων συμπερασμάτων. Οχι με τη μορφή μιας συνοπτικής αναφοράς στο σύνολο του αρχαιολογικού υλικού που ήρθε στο φως δίπλα και μέσα στη λίμνη, σε ρέματα και σε πλαγιές της περιοχής, στις συλλογές των ψαράδων της λίμνης και των γυρολόγων του μεγάλου ποταμού, που λέγεται Αλιάκμονας. Οταν αποφασίσαμε αυτή την προσπάθεια για την εκπόνηση μιας δημοσίευσης, όπου θα φαίνεται η δουλιά μιας πενταετίας, είχαμε στο μυαλό μας ένα συλλογικό έργο. Εναν αριθμό μελετών, που, ενώ θα χαρακτηρίζονται από τα στοιχεία μιας συγκεκριμένης αυτοτέλειας, την ίδια στιγμή θα νομιμοποιούνται ως μέρη ενός συνόλου, με σκοπό τη προβολή προς τα έξω της εικόνας ενός οικισμού, που ιδρύθηκε και έζησε εφτά χιλιάδες χρόνια πριν από μας, ενός προϊστορικού οικισμού, με άλλα λόγια. Ετσι, χωρίσαμε το υλικό σε ενότητες και αυτή τη στιγμή ομάδες των δύο ή τριών αρχαιολόγων μελετούν ένα μεγάλο δείγμα του υλικού, που το συνιστούν η κεραμική, η αρχιτεκτονική, τα εργαλεία, τα αλιευτικά εργαλεία και τα άλλα κινητά μικροαντικείμενα. Ιδιαίτερη θέση θα καταλάβουν η πινακίδα, τα ειδώλια και η φλογέρα. Τα στοιχεία εκείνα δηλαδή, που μας αποκαλύπτουν μια μορφή κοινωνικών σχέσεων, στα πλαίσια μιας προϊστορικής κοινωνίας. Τα συμπεράσματα που βγήκαν από αυτή την πρώτη προσέγγιση, βέβαια, δε θα αξιοποιηθούν μόνο στο πεδίο της δημοσίευσης, αλλά και στην υποστήριξη μιας πρότασης για αναπαράσταση του λιμναίου προϊστορικού οικισμού, έξω από τον αρχαιολογικό χώρο και με βάση τις σχετικές πληροφορίες που έχουν προκύψει από την ανασκαφική έρευνα. Με τον τρόπο αυτό, πιστεύουμε ότι θα καταστεί δυνατή η ακραία εκδήλωση παιδευτικών σχέσεων ανάμεσα στο κοινό και στην αρχαιολογική κοινότητα, όχι μέσω μιας μη δημιουργικής και εν πολλοίς σχολαστικής ανασκήνωσης του ερευνητικού πεπραγμένου, αλλά της φυσικής αναπαράστασης πολιτισμικών γεγονότων, που αναγκαστικά, στα πλαίσια ενός αρχαιολογικού υλικού, εκδηλώνονται με τη μορφή συγκεκριμένων κατασκευών. Ενός πέτρινου εργαλείου, π.χ., ή μιας κατοικίας.

* Η ομιλία του Γ. Χ. Χουρμουζιάδη στην αρχαιολογική συνάντηση με θέμα: "Δέκα χρόνια αρχαιολογικό έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη", που έγινε από τις 12 έως τις 15 Φλεβάρη στο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης.