Υπάρχουν δύο στιγμές στη νεότερη ιστορία μας όπου η δραματουργία κλήθηκε να επενδύσει, να ενθαρρύνει και να εκφράσει στη δική της γλώσσα οράματα συλλογικά και στόχους συλλογικούς, τέτοιους που σε εξαιρετικές στιγμές θέτουν οι λαοί, κατά την ιστορική τους πορεία.

Συνέβη για πρώτη φορά, κατά την προετοιμασία της Επανάστασης του 1821. Τότε, το ελληνικό δράμα δημιούργησε ένα πάνθεον ηρώων τυραννοκτόνων και ηρώων αγωνιστών της ελευθερίας και της δικαιοσύνης. Για δεύτερη φορά, συνέβη στον αιώνα μας, όταν η ανθρωπότητα γνώρισε τη βαρβαρότητα του φασισμού, του ναζισμού και του πολέμου και όταν στο προσκήνιο βρέθηκε η πιο ακατάβλητη δύναμη της ιστορίας: Ο οργανωμένος λαός και η πιο ανυποχώρητη στάση: Η αντίσταση (στους υβριστές του πολιτισμού και της ζωής). Μαρτυρία του εγερμένου αναστήματος του λαού μας στον αντιφασιστικό αγώνα αποτελεί, εκτός των άλλων, και το ελληνικό δράμα, εκείνο που πήρε τα θέματά του από τον αντιστεκόμενο μαχητή ελληνικό λαό.

"Πολεμάμε και Τραγουδάμε", ήταν η ρητή διατύπωση μιας στράτευσης στο καθολικό, στο ενιαίο και αδιαίρετο ήθος / άνθρωπο, όπου το χρέος για την πατρίδα και το χρέος για την ομορφιά δεν είναι διαφορετικής τάξης πράγματα. Τα πράγματα ξεχωρίζουν, ταξινομούνται και ιεραρχούνται, όταν πάψουν να ισχύουν σχέσεις ισορροπίας. Κι αυτό συμβαίνει, όταν στο πεδίο της ιστορίας προκληθούν ανατροπές της ιστορικής τάξης. Μια τέτοια τεράστιων συνεπειών ανατροπή είναι η υποχώρηση του λαού από τη θέση του "φυσικού" οδηγού της ιστορίας και η αντικατάστασή του από την αντίπαλη προς το λαό εξουσία, είτε λέγεται τύραννος, είτε κατακτητής, είτε συμφέροντα αλλότρια, αντιλαϊκά.

Το θέμα αυτό θα απασχολήσει τον ποιητή δραματουργό, που πρώτος ορμίζεται τον κίνδυνο και το αιματοκύλισμα που θα έφερνε σε λίγο ο φασισμός, τον Αγγελο Σικελιανό. Η τραγωδία του "Σίβυλλα", γραμμένη ελάχιστα πριν την κήρυξη του πολέμου (Αύγουστο και 1η εβδομάδα Σεπτεμβρίου 1940) είναι ένα προσκλητήριο μαθητείας των λαών στη λησμονημένη παράδοση, μαθητεία στη μνήμη εκείνης της ιστορικής τάξης, που θέλει το λαό - οδηγό και πρωταγωνιστή. Τα λόγια της Σίβυλλας είναι ολοκάθαρα:

Μα απ' τα καματερά μπροστά ποιος βάζει

τ' αλέτρι πρώτα; Οσοι μοχτούν σωστό 'ναι

να παν μπροστά.

Στο έργο του Σικελιανού, το Ιερό των Δελφών έχει πέσει σε παρακμή, έχει χάσει τον καθοδηγητικό του ρόλο. Ο λαός, χωρίς καθοδήγηση, έγινε μάζα χωρίς μνήμη, και ως άβουλο πλήθος σκύβει και ακολουθεί ακόμα και τους τυράννους του. Είναι η εποχή του Νέρωνα. Μία μία οι περιοχές της χώρας υποκύπτουν. Ο Νέρωνας προελαύνει προς τους Δελφούς και παραγγέλλει ως παντοδύναμος εξουσιαστής του κόσμου ένα συμβολικό σημείο υποταγής: Να χρησμοδοτήσει η Σίβυλλα, η Ιέρεια του ναού του Απόλλωνα, για την αιωνιότητα της δικής του δόξας. Ομως η Ιέρεια δίνει το χρησμό της σε ένα φτωχό ξωμάχο του Παρνασσού, εκπρόσωπο του λαού, στον οποίο κατά παράδοση ανήκει το Ιερό, όπως του ανήκει και η ιστορία, το παρελθόν και το μέλλον

της μάνας - γης ο περιούσιος

πρώτα ο λαός, την προμαντεία να λάβει

(...) Δικός Σου

Θα να 'ναι ο κόσμος κάποτε, ξωμάχε

Και προχωράει ακόμη πιο πέρα η Σίβυλλα. Προφητεύει το τέλος του Νέρωνα. Και, κλιμακώνοντας την αντίστασή της, αναλαμβάνει αμέσως δράση, ώστε το τέλος να έρθει γρήγορα. Από εκείνη τη στιγμή, η ίδια και όλοι οι ιερείς του Μαντείου προσπαθούν να ξυπνήσουν τον κοιμισμένο λαό για να αναλάβει τον ιστορικό του ρόλο: Την αντίσταση στον τύραννο και την ένοπλη κατανίκησή του. Πραγματικά, αυτό γίνεται. Ο λαός αποκτά τη μνήμη του ιστορικού του ρόλου, δηλαδή τη μνήμη της πρωτοπορίας του. Ενώνεται με την παράδοσή του και στο όνομά της αποφασίζει τον αγώνα κατά του τυράννου.

Με το λαό σε πλέρια αφύπνιση και έγερση, η Σίβυλλα προφητεύει τη νίκη

όλα είναι φως... στην άκρη από το δρόμο

όλα είναι φως... α, ν' άκουα τον Παιάνα

την ώρ' αυτή!..

Και ο λαός κερδίζει τη νίκη. Ο αγώνας του μοιάζει με την παλιά δρακοντοκτονία, όταν ο Απόλλωνας σκότωνε τον Πύθωνα. Τώρα, ο νέος δρακοντοκτόνος ήρωας, ο λαός, σκοτώνει το "φοβερό ερπετό", τον Νέρωνα - φασισμό

(...) ως θα ζώσει

το φοβερό ερπετό θα τ' αναγκάσει

να δαγκωθεί με τα ίδια του τα δόντια

και να χαθεί απ' το ίδιο του φαρμάκι!

Ο συμβολισμός είναι διάφανος, το ίδιο όμως διάφανη παρουσιάζεται και η αναγκαιότητα του ένοπλου αγώνα, που σε λίγο θα φέρει το λαό στο προσκήνιο της ιστορίας.

Πίσω από τη σύλληψη της τραγωδίας, βρίσκεται η βαθιά αίσθηση ευθύνης του Σικελιανού, που βιώνει την πνευματική του πληρότητα μόνο στο δεσμό του με το λαό και την ιστορία του. Πράξη ευθύνης είναι τα δραματικά του έργα. Θα συνεχίσει με επιταχυνόμενους τους παλμούς της ανταπόκρισης. Κορυφαίος σταθμός σε αυτήν την πορεία θα είναι η τραγωδία. Ο θάνατος του Διγενή, που την έγραψε καθώς έβλεπε να επιβεβαιώνεται εκείνο, που, λίγο πριν, είχε διαμηνήσει με τη Σίβυλλα: Ο λαός με τους οδηγούς του να οργανώνει την αντίστασή του. Η τραγωδία με ήρωα το Διγενή είναι η εσωτερίκευση της εμπειρίας της ένοπλης αναμέτρησης (1946 - 1949), όπου ο λαός βρίσκεται σε αποστολή κοινωνικού ελευτερωτή. Το κείμενό της θα είναι το επόμενο θέμα μας.

Γεωργία ΛΑΔΟΓΙΑΝΝΗ

Επίκουρη Καθηγήτρια

Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων

Το Ιερό των Δελφών έχει πέσει σε παρακμή, έχει χάσει τον καθοδηγητικό του ρόλο. Ο λαός, χωρίς καθοδήγηση, έγινε μάζα χωρίς μνήμη, και ως άβουλο πλήθος σκύβει και ακολουθεί ακόμα και τους τυράννους του. Είναι η εποχή του Νέρωνα. Μία μία οι περιοχές της χώρας υποκύπτουν. Ο Νέρωνας προελαύνει προς τους Δελφούς και παραγγέλλει ως παντοδύναμος εξουσιαστής του κόσμου ένα συμβολικό σημείο υποταγής: Να χρησμοδοτήσει η Σίβυλλα, η Ιέρεια του ναού του Απόλλωνα, για την αιωνιότητα της δικής του δόξας. Ομως η Ιέρεια δίνει το χρησμό της σε ένα φτωχό ξωμάχο του Παρνασσού, εκπρόσωπο του λαού, στον οποίο κατά παράδοση ανήκει το Ιερό, όπως του ανήκει και η ιστορία, το παρελθόν και το μέλλον