Σε προηγούμενα σημειώματά μας, είδαμε ότι, η βυζαντινή κοινωνία κατά τον 11ο αιώνα, χαρακτηρίζεται από την ολοκλήρωση των φεουδαρχικών σχέσεων παραγωγής στην ύπαιθρο, αλλά ότι επίσης παρατηρούνται ορισμένα δείγματα ανάπτυξης των αστικών λειτουργιών στις μεγάλες πόλεις. Είδαμε επίσης ότι εντείνεται ο γλωσσικός διχασμός που είναι χαρακτηριστικός για όλο το βυζαντινό πολιτισμό: Πλάι στην αττικίζουσα διάλεκτο των λογίων, εξελίσσεται η πιο σύγχρονη μορφή της γλώσσας που καθίσταται προοδευτικά όργανο μιας λογοτεχνικής παραγωγής προερχόμενης από τα λαϊκά στρώματα της υπαίθρου και των πόλεων ή απευθυνόμενης σε αυτά.

Η πορεία ανάπτυξης αστικών σχέσεων παραγωγής στις πόλεις της αυτοκρατορίας ανακόπτεται μετά τη φραγκική κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης στα 1204. Οι Δυτικοί κατακτητές του βυζαντινού χώρου επιβάλλουν στις κατακτημένες περιοχές τις λεγόμενες «Ασσίζες της Ρωμανίας», μία κωδικοποίηση δηλαδή του δυτικού φεουδαρχικού δικαίου, προσαρμοσμένη στις συνθήκες της βυζαντινής ανατολής. Ωστόσο, οι Φράγκοι πρίγκιπες - που συμπεριφέρθηκαν ως ωμοί λεηλάτες - δεν «ήρθαν για να μείνουν» στο βυζαντινό χώρο. Η πιο μακραίωνη δυτική κυριαρχία επί των ελλαδικών τουλάχιστον περιοχών αποδεικνύεται η κυριαρχία της πόλης - κοιτίδας των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής, της Βενετίας, που υπήρξε και η πραγματική «ψυχή» της κατάκτησης.

Η Βενετία, η οποία στήριζε τη δύναμη και τον πλούτο της στο εμπόριο και στη βιοτεχνία, δε διεκδίκησε, ως μερίδιο από τη λεία, μεγάλες εκτάσεις γης, αλλά νησιά και παράλια, τα οποία μπορούσε να χρησιμοποιήσει ως εμπορικούς σταθμούς. Ανάμεσα στις κτήσεις της, σημαντικότατο ρόλο έπαιξε η Κρήτη, την οποία κατείχε από το 1207 μέχρι και το 1669. Στην Κρήτη, όπως εξάλλου και στις υπόλοιπες κτήσεις της επί του ελλαδικού χώρου, η Γαληνοτάτη Δημοκρατία των «Εμπόρων των Εθνών», κατά τον προσφυή και δίσημο χαρακτηρισμό του Παπαδιαμάντη, εφάρμοσε ένα κοινωνικό και οικονομικό σύστημα το οποίο αντανακλούσε τις αντιφάσεις μιας Ευρώπης ακόμα βαθιά φεουδαρχικής, όπου όμως τα πρώτα φύτρα των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής είχαν αρχίσει να γίνονται ορατά στις πόλεις του ιταλικού βορρά. Κατ' αρχήν, η γη διανεμήθηκε σε μεγάλες, φεουδαρχικού τύπου γαιοκτησίες, των οποίων κύριοι ήσαν είτε Βενετοί άρχοντες είτε οι λεγόμενοι «αρχοντορωμαίοι», η παλιά δηλαδή βυζαντινή αριστοκρατία της Κρήτης. Αυτοί αποτελούσαν και την κυρίαρχη τάξη του νησιού, με μια εσωτερική διαφοροποίηση: Οι «αρχοντορωμαίοι» βρίσκονταν μία κοινωνική βαθμίδα πιο κάτω από τους ιταλιώτες. Οι καλλιεργητές αυτών των κτημάτων ήσαν εξαρτημένοι πάροικοι που ζούσαν κάτω από άθλιες συνθήκες και μισούσαν βαθιά τη βενετική διοίκηση. Αντίθετα, οι κάτοικοι των πόλεων, ζώντας κάτω από καλύτερες υλικές συνθήκες, δεν αμφισβητούν την κυριαρχία της Γαληνοτάτης.

Η Κρήτη είναι πολύτιμη για τη Βενετία: Στρατιωτικά, της επιτρέπει να ελέγχει τον ευρύτερο αιγαιακό χώρο, αλλά και ολόκληρη την ανατολική Μεσόγειο. Τα αγροτικά της προϊόντα είναι σημαντικά ως είδη διατροφής, αλλά και - κυρίως - ως βιοτεχνικές πρώτες ύλες. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του λαδιού, το οποίο αποτελεί τη βάση της σαπωνοποιίας και της αρωματοποιίας της Βενετίας. Με την πάροδο των αιώνων, και στη βάση της ανάπτυξης του εμπορίου των προϊόντων αυτών, ενισχύονται τα αστικά κέντρα και η φεουδαρχία μπαίνει σε διαδικασία αποσύνθεσης. Εμφανίζονται δηλαδή στην Κρήτη οι ίδιες εκείνες διαδικασίες οι οποίες, στη Δυτική Ευρώπη, οδηγούν στο πέρασμα από τη φεουδαρχία στον καπιταλισμό και που έχει επικρατήσει να εμφανίζονται υπό το όνομα της «Αναγέννησης». Το γεγονός αυτό έχει την αντανάκλασή του και στον πολιτισμό, στην ανάπτυξη των εικαστικών τεχνών, της μουσικής και, βέβαια, της λογοτεχνίας και του θεάτρου. Η Κρήτη - στην οποία, παρά τα σχετικά έντονα δάνεια, ποτέ δεν επικράτησε, όπως εξάλλου και πουθενά αλλού, η ιταλική γλώσσα, αλλά παρέμεινε ελληνόφωνη - ευρισκόμενη στο μεταίχμιο των χώρων, μεταξύ ανατολής και δύσης, και των ιστορικών εποχών, μεταξύ φεουδαρχίας και καπιταλισμού, έδωσε μια θαυμάσια, διαλεκτική σύνθεση που αποτυπώθηκε στον αναγεννησιακό πολιτισμό της και για την οποία θα μιλήσουμε αναλυτικά σε επόμενα σημειώματα.