Πολλά μικρόβια είναι αρκετά παθογόνα ώστε να προκαλούν ακόμα και το θάνατο του ξενιστή τους. Πανδημίες όπως της βουβωνικής πανώλης στο Μεσαίωνα και διάφορων τύπων γρίπης στη νεότερη εποχή, επιδημίες χολέρας, τύφου, ελονοσίας, φυματίωσης και μιας σειράς άλλων ασθενειών που έχουν μικροβιακή αιτία, ευθύνονται για το θάνατο εκατοντάδων εκατομμυρίων ανθρώπων. Γιατί όμως ένα μικρόβιο να εξελιχτεί έτσι που να κάνει τον ξενιστή του να αρρωσταίνει, μέχρι και να πεθαίνει εξαιτίας του; Τι εξελικτικό πλεονέκτημα δίνει σε ένα μικρόβιο η καταστροφή του φορέα του;

Το σώμα μας είναι μια φυσική κατοικία για τα μικρόβια, ακριβώς όπως το δάσος προσφέρει το κατάλληλο περιβάλλον για μεγαλύτερους οργανισμούς, όπως τα πουλιά και οι σκίουροι. Τα είδη που ζουν στα «δάση» των οργανισμών μας περιλαμβάνουν τις ψείρες, τα παρασιτικά σκουλήκια, τα βακτήρια, τους ιούς, τις αμοιβάδες. Πολλοί από τους κατοίκους του σώματός μας είναι άκακοι, ορισμένοι μάλιστα και επωφελείς, αφού βρισκόμαστε σε μια ιδιαίτερη συμβιωτική σχέση μαζί τους, όπως με τα μη παθογόνα μικρόβια του πεπτικού συστήματος. Ομως, κάποια άλλα μικρόβια, μας κάνουν να αρρωσταίνουμε, είτε ελαφρά, όπως στην περίπτωση του κοινού κρυολογήματος, είτε μέχρι του σημείου που να μας σκοτώσουν, όπως στην περίπτωση της ευλογιάς.

Τα θανατηφόρα μικρόβια αποτελούσαν πάντοτε ένα παράδοξο για τους βιολόγους. Γιατί να εξελιχτεί ένα μικρόβιο ώστε να καταστρέφει τον ίδιο τον τόπο κατοικίας του, το περιβάλλον από το οποίο εξαρτάται; Είναι σαν το είδος σκίουρων που θα είχαν εξελιχτεί ώστε να καταστρέφουν το δάσος στο οποίο ζουν. Ενα τέτοιο είδος σκίουρων δε θα είχε πολλές πιθανότητες να επιζήσει.

Η απάντηση στο παράδοξο πηγάζει από το γεγονός ότι για να επιζήσει στη μεγαλύτερη χρονική κλίμακα, οποιοδήποτε μικρόβιο που μολύνει τους ανθρώπους, πρέπει να μπορεί να μεταπηδά από τον ένα ξενιστή στον άλλο. Υπάρχει μια απλή μαθηματική απαίτηση: κατά μέσο όρο, το μικρόβιο πρέπει να μολύνει τουλάχιστον ένα νέο θύμα για κάθε παλιό, που είτε πεθαίνει, είτε αποκτά ανοσία και εξαλείφει το μικρόβιο από τον οργανισμό του. Αν ο μέσος όρος των νέων θυμάτων σε σχέση με τα παλιά πέσει κάτω από τη μονάδα, τότε το μικρόβιο δεν μπορεί να εξαπλωθεί και ίσως είναι καταδικασμένο σε εξαφάνιση.

Ενα μικρόβιο δεν μπορεί να περπατήσει ή να πετάξει από τον ένα ξενιστή στον άλλο. Αντί αυτού πρέπει να καταλήξει σε μια ποικιλία «πονηρών» τεχνικών. Αυτό που από τη σκοπιά μας είναι απλώς ένα σύμπτωμα της ασθένειας, μπορεί από τη σκοπιά του μικροβίου να είναι το απόλυτα απαραίτητο μέσο, ώστε να μας αξιοποιήσει για να μεταπηδήσει σε άλλον ξενιστή. Τα μικρόβια μάς κάνουν να βήχουμε, να φταρνιζόμαστε, να υποφέρουμε από διάρροια, ή να έχουμε ανοιχτές πληγές στο δέρμα μας. Αυτά τα συμπτώματα διαδίδουν το μικρόβιο στον αέρα μέσω της εκπνοής μας, στα υδατικά αποθέματα μέσω των κοπράνων και στο δέρμα όποιου έρθει σε επαφή με τις πληγές μας. Γι' αυτό τα μικρόβια έχουν αποκτήσει μέσω της φυσικής επιλογής, την ικανότητα να προκαλούν αυτά τα διόλου ευχάριστα συμπτώματα στα θύματά τους.

Οι βιολόγοι θεωρούν ότι η διατήρησή μας στη ζωή έτσι που να παράγουμε συνεχώς ορδές νέων μικροβίων θα ήταν μια εξαιρετική στρατηγική για τα μικρόβια, που ακριβώς γι' αυτό ίσως να εξελίσσονταν ώστε να είναι λιγότερο παθογόνα, απ' ό,τι όταν πρωτοεμφανίστηκαν. Ενα τέτοιο παράδειγμα δίνει η ιστορία της σύφιλης. Οταν εμφανίστηκε για πρώτη φορά στην Ευρώπη το 1495, προκαλούσε βαρύτατα και επώδυνα συμπτώματα μέσα στους πρώτους μήνες από τη μόλυνση. Ομως ήδη το 1546 είχε μετατραπεί σε μια αρρώστια που εξελίσσεται με πιο ήπιο και αργό ρυθμό, τέτοια όπως παραμένει και σήμερα.

Αν όμως η διατήρηση του ξενιστή στη ζωή είναι εξελικτικά σωστή στρατηγική, τότε γιατί ορισμένα παθογόνα φτάνουν να μας σκοτώσουν;

Μερικές φορές η καταστροφική «μανία» ενός μικροβίου σε βάρος των ανθρώπινων πληθυσμών, είναι ένα ατύχημα της φύσης. Το μικρόβιο μπορεί να έχει προσαρμοστεί στο ζώο ξενιστή που συνήθως μολύνει χωρίς θανατηφόρες συνέπειες και ταυτόχρονα να μην είναι καλά προσαρμοσμένο για να ζήσει μέσα στον ανθρώπινο οργανισμό. Ενα τέτοιο μικρόβιο μπορεί υπό ορισμένες συνθήκες να μολύνει και ανθρώπους, αλλά όταν το κάνει μάλλον θα σκοτώσει τον άνθρωπο ξενιστή, ο οποίος θα μετατραπεί σε αδιέξοδο και για το ίδιο το μικρόβιο.

Τι γίνεται όμως με εκείνα τα μικρόβια που ειδικεύονται στους ανθρώπους ως ξενιστές; Οι βιολόγοι καταλαβαίνουν τώρα ότι η στρατηγική τους για την επιβίωση, διαφέρει από εκείνη της σύφιλης, αλλά είναι εξίσου αποτελεσματική. Για παράδειγμα το βακτήριο της χολέρας προκαλεί διάρροια μέχρι αφυδάτωσης και ο ιός της ευλογιάς προκαλεί έλκη στο δέρμα. Και τα δυο αυτά μικρόβια μπορούν να σκοτώσουν τον άνθρωπο μέσα σε ημέρες ή το πολύ βδομάδες. Αυτή η έντονη παθογένεια μπορεί να ευνοείται εξελικτικά, αν στο σύντομο χρονικό διάστημα ανάμεσα στη μόλυνση και το θάνατο του ξενιστή, τα μοιραία συμπτώματα διαδώσουν τρισεκατομμύρια μικρόβια σε άλλα υποψήφια θύματα. Το γεγονός ότι ίσως ο αρχικός ξενιστής πεθάνει, είναι ατυχές για μας, αλλά ένα αποδεκτό κόστος για το μικρόβιο. Στον κόσμο της βιολογικής εξέλιξης και της φυσικής επιλογής, οτιδήποτε κάνει σε μας το μικρόβιο είναι καλό γι' αυτό, αρκεί τουλάχιστον ένα νέο θύμα να προκύπτει για κάθε παλιό.

Το μικρόβιο πρέπει να πετύχει μια ισορροπία ανάμεσα σε δύο πράγματα: στην πιθανότητα να μας σκοτώσει γρήγορα μόλις μολυνθούμε και στην αποτελεσματικότητά του να κάνει το σώμα μας να μεταδώσει το μικρόβιο σε νέα θύματα. Αυτά τα δύο συνδέονται. Οσο πιο αποτελεσματικά προκαλεί τα θανατηφόρα, αλλά και κατάλληλα για τη μετάδοση του μικροβίου σύνδρομα (καλό για το μικρόβιο), τόσο πιο γρήγορα μας σκοτώνει (κακό για το μικρόβιο). Ετσι ο παθογόνος μικροοργανισμός μπορεί να σκοτώνει πολλούς ανθρώπους με δύο τρόπους: Είτε με τον τρόπο του HIV (AIDS), διατηρώντας τον φορέα ζωντανό για μεγάλο χρονικό διάστημα και μολύνοντας άλλα θύματα στη διάρκεια μηνών ή και ετών, είτε με τον τρόπο της ευλογιάς και της χολέρας, σκοτώνοντας γρήγορα, αλλά με εκρηκτικά συμπτώματα που μπορούν να μεταδώσουν το μικρόβιο σε δεκάδες νέα θύματα μέσα σε μια μέρα.