Οσο διαρκούσαν οι συζητήσεις, πριν από το 1958, για την οργανωτική πολιτική του ΚΚΕ, από μία σειρά στελέχη του ΚΚΕ και της ΕΔΑ (Νίκος Ακριτίδης, Ηλίας Ηλιού κ.ά.) υποστηριζόταν η θέση ότι η ΕΔΑ εκπλήρωνε το ρόλο του ΚΚΕ, αφού το πρόγραμμα της ταυτιζόταν με την άμεση επιδίωξη που είχε τότε το ΚΚΕ, την «εθνική δημοκρατική αλλαγή».

Παράλληλα, εκφράστηκε και η άποψη να δημιουργηθεί άλλο κόμμα με τον ιδεολογικό χαρακτήρα του ΚΚΕ, που δε θα ονομαζόταν Κομμουνιστικό Κόμμα. Αυτή η θέση υποτίθεται ότι θα έλυνε και το πρόβλημα της νόμιμης δράσης του Κόμματος.

Η προηγούμενη άποψη διατυπώθηκε προς την ΚΕ του ΚΚΕ, το Νοέμβρη του 1956, με την Εκθεση των Λ. Τζεφρώνη - Α. Βέλη. Η Εκθεση υποστήριζε ανάμεσα σε άλλα:

«[...]μέχρι τώρα, το μαζικό κίνημα εξελίχθηκε βασικά από τα κανάλια της νόμιμης δουλειάς [.. .] Και ακόμα προς τη νόμιμη δουλειά τραβάει και σήμερα το ρεύμα και οι διαθέσεις του δικού μας κόσμου καθώς και των μαζών. [...]

6. Ολα τα παραπάνω βάζουν μπροστά μας το ζήτημα, να αναθεωρήσουμε το δρόμο που ακολουθούσαμε μέχρι τώρα για τη νομιμοποίηση του κόμματος.[...]

7. Προτείνουμε [...] την ίδρυση ενός νόμιμου μαρξιστικού - λενινιστικού κόμματος...

[.. .] Με την ίδρυσή του, το ΚΚΕ θα πρέπει να αναγγείλει την αναστολή της λειτουργίας των παράνομων οργανώσεών του και να καλέσει τους κομμουνιστές να ενταχθούν στο νέο Κόμμα. Ετσι θα έχουμε πετύχει τη νομιμότητα σ' ένα πρώτο στάδιο [...]»⁹.

Η πρόταση αυτή, καθώς και η πρόταση του Ηλιού, απορρίφθηκαν από τα καθοδηγητικά όργανα του ΚΚΕ, ενώ καταδικάστηκε και μία τρίτη άποψη που υποστήριζε την ανάγκη διάλυσης των Κομματικών Οργανώσεων στην Ελλάδα και την ένταξη των κομμουνιστών σε όποιο άλλο κόμμα επιθυμούσαν.

Παρ' όλα αυτά, οι σχετικές συζητήσεις δεν απομακρύνονταν από τη βάση που έβαζε σε προτεραιότητα τη δουλειά στην ΕΔΑ, δίνοντας στη δράση του ΚΚΕ έναν υποβοηθητικό ρόλο. Και ενώ αρχικά ο προβληματισμός έκλινε στην κατεύθυνση της διάλυσης των Οργανώσεων που θεωρούνταν διαβρωμένες από τον ταξικό εχθρό και στη δημιουργία νέων, αυτός γρήγορα εγκαταλείφθηκε. Και έτσι ο παράγοντας «των διαβρωμένων κομματικών οργανώσεων» έγινε στοιχείο, μάλλον προσχηματικό, του προβληματισμού που κατέληξε στην απόφαση της 8ης Ολομέλειας για τη διάλυση των Κομματικών Οργανώσεων. Ωστόσο, πρέπει να σημειωθεί ότι υπήρχαν δυνατότητες, που αυξάνονταν όσο περνούσαν τα χρόνια και χαλάρωναν τα ακραία κατασταλτικά μέτρα, για να δημιουργηθούν ισχυρές παράνομες Κομματικές Οργανώσεις, καθήκον δύσκολο βεβαίως, αλλά και δυνατό και πρώτα απ' όλα αναγκαίο.

Τελικά, η 8η Ολομέλεια της ΚΕ πήρε την εξής απόφαση, που αποτέλεσε θεμελιακό λάθος δεξιού οπορτουνιστικού χαρακτήρα:

«Ολοι οι κομμουνιστές και οι συμπαθούντες πρέπει να μπούνε στην ΕΔΑ για να δουλέψουν μέσα στις γραμμές της, για να τη μετατρέψουν σε μαζικό κόμμα, ικανό να οργανώσει τις δυνάμεις και να καθοδηγήσει τον αγώνα της εργατικής τάξης, της αγροτιάς και των άλλων εργαζομένων στρωμάτων. Δεν πρέπει να επιδιώξουνε να οργανωθούνε οι κομμουνιστές ιδιαίτερα μέσα στην ΕΔΑ...»¹⁰.

Με την παραπάνω απόφαση ακυρωνόταν κάθε στοιχείο αυτοτελούς ύπαρξης και δράσης του ΚΚΕ. Επισφραγιζόταν η πλήρης υποκατάστασή του από την ΕΔΑ, ένα μη επαναστατικό κόμμα.

Υπέρ της διάλυσης των Κομματικών Οργανώσεων και της ένταξης των κομμουνιστών στην ΕΔΑ είχε ταχθεί σαφώς και η ηγεσία του ΚΚΣΕ μετά το 20ό Συνέδριο. Η υιοθέτηση και από το ΚΚΕ του λεγόμενου «κοινοβουλευτικού δρόμου προς το σοσιαλισμό» συμβάδιζε με την οργανωτική προσαρμογή στις νόμιμες συνθήκες. Η άποψη του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ενωσης για τη σχέση του ΚΚΕ με την ΕΔΑ εκφράστηκε το 1957 ως εξής:

«Το πρόγραμμα άμεσων αιτημάτων του ΚΚΕ που δουλεύτηκε από το ΚΚΕ στην 6η και 7η ολομέλεια της ΚΕ αναδημοσιεύτηκε στο όργανο της ΕΔΑ - στην εφημερίδα "Αυγή" και κυκλοφορεί νόμιμα στην Ελλάδα. Αυτό το πρόγραμμα με μερικές αλλαγές θα μπορούσε να γίνει και πρόγραμμα της ΕΔΑ.

[...] 1. Παρά την οργανωτική της αδυναμία, η ΕΔΑ έχει συμπάθειες ανάμεσα στους εργαζόμενους της Ελλάδας. Αν στο επικείμενο συνέδριο της ΕΔΑ γινόταν η επεξεργασία του πολιτικού προγράμματος στο πνεύμα περίπου της Προγραμματικής διακήρυξης της 7ης Ολομέλειας της ΚΕ του ΚΚΕ, θα μπορούσε να συνενωθούν γύρω σ' αυτό το πρόγραμμα ακόμα πιο πλατιές μάζες.

Παράλληλα με την εκλαΐκευση του τέτοιου προγράμματος έχει πρωταρχική σημασία η οργανωτική στερέωση τηςΕΔΑ, η δημιουργία κομματικών της οργανώσεων παντού και ιδιαίτερα στο χωριό.

Για συμμετοχή σ' αυτή τη δουλειά μέσα στα πλαίσια της ΕΔΑ πρέπει να τραβηχτεί ο μεγαλύτερος δυνατός αριθμός κομμουνιστών και συμπαθούντων»¹¹.

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η γνώμη του ΚΚΣΕ βάρυνε σε πολύ μεγάλο βαθμό στη λήψη της παραπάνω απόφασης από την 8η Ολομέλεια. Ωστόσο, σε καμία περίπτωση δεν απαλλάσσεται η 8η Ολομέλεια από τη δική της ιστορική ευθύνη για τη διάλυση των Κομματικών Οργανώσεων.

Από την άλλη, δεν μπορεί ασφαλώς να παραγνωρίσει κανείς και το ρόλο της ηγεσίας του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ενωσης.

Η απόφαση της 8ης Ολομέλειας εγκρίθηκε και από το 8ο Συνέδριο του ΚΚΕ. Ο χαρακτηρισμός της από το 9ο Συνέδριο του ΚΚΕ (1973) ως λάθος θεμελιακής σημασίας, απέδιδε με ακρίβεια τα αρνητικά της αποτελέσματα.

Στα επόμενα χρόνια, ακολούθησαν σημαντικά γεγονότα που ανέδειχναν ακόμη περισσότερο την ανάγκη αναθεώρησης της απόφασης και οικοδόμησης ισχυρών παράνομων Κομματικών Οργανώσεων (εκλογές βίας και νοθείας του 1961, δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη, αύξηση του οπορτουνιστικού ρεύματος για την πάση θυσία συνεργασία της ΕΔΑ με το «Κέντρο», όξυνση των αντιθέσεων στο αστικό πολιτικό σύστημα). Παραγνωρίστηκαν και η οργανωτική πολιτική του Κόμματος συνέχιζε να κινείται στη ρότα των αποφάσεων της 8ης Ολομέλειας του 1958.

Η 8η Ολομέλεια της ΚΕ του 1965 συνήλθε ένα χρόνο μετά τις βουλευτικές εκλογές της 16ης Φεβρουαρίου 1964, στις οποίες η «Ενωση Κέντρου» είχε αναδειχθεί πρώτο κόμμα με 52,72%, σχηματίζοντας αυτοδύναμη κυβέρνηση με μεγάλη κοινοβουλευτική πλειοψηφία.

Η 8η Ολομέλεια συζήτησε και πάλι «το κομματικό οργανωτικό πρόβλημα». Εκτίμησε ως ορθή την απόφαση του 1958:

«1. Η λύση που έδωσε στο κομματικό οργανωτικό πρόβλημα η 8η Ολομέλεια της ΚΕ του 1958 και το 8o Συνέδριο του Κόμματος ήταν σωστή. Αυτή δικαιώθηκε από τη ζωή. Χάρη στη θέση αυτή το Κόμμα μπόρεσε να βγει από τα πολύ στενά σεχταριστικά πλαίσια που το είχε καταδικάσει η πολιτική της προηγούμενης ηγεσίας τον Κόμματος, να σπάσει την ουσιαστική απομόνωση της καθοδήγησης από τα μέλη και στελέχη του ίδιου του Κόμματος»¹².

Ταυτόχρονα, υπογράμμισε ότι η νέα κατάσταση, που διαμορφώθηκε, επέβαλε την ενίσχυση της αυτόνομης παρουσίας του ΚΚΕ στην Ελλάδα. Επισημαίνοντας την περιορισμένη έκταση και την υποτυπώδη λειτουργία των κομματικών στηριγμάτων, έβαζε ως στόχο:

«... να προσαρμόσουμε τη θέση μας [...] που θα επισπεύσει και θα επιβάλει τελικά την ντε γιούρε ή ντεφάκτο, νόμιμη ή μισονόμιμη ύπαρξη και λειτουργία οργανώσεων του ΚΚΕ και ολόκληρου του Κόμματος».¹³

Η τοποθέτηση αυτή ήρθε σε μία στιγμή που είχε διαψευστεί και η παραμικρή ελπίδα σχετικά με τις προθέσεις της κυβέρνησης Γεωργίου Παπανδρέου να νομιμοποιήσει το ΚΚΕ και να εφαρμόσει διαφορετική πολιτική από εκείνη της ΕΡΕ στο θέμα του επαναπατρισμού των πολιτικών προσφύγων. Ηδη ο Γ. Παπανδρέου τόνιζε ότι ουδέποτε είχε δεσμευτεί για τα παραπάνω μέτρα, ενώ δεν είχε συγκατατεθεί ούτε στην απελευθέρωση όλων των πολιτικών κρατουμένων. Οι καταδικασμένοι κομμουνιστές με το νόμο 375 «περί κατασκοπείας» παρέμεναν έγκλειστοι στις φυλακές.

Υπήρχαν τότε στην ηγεσία του ΚΚΕ αυταπάτες ότι η νομιμοποίηση του ΚΚΕ βρισκόταν στις προθέσεις της «Ενωσης Κέντρου»;

Η ΕΔΑ, σε συμφωνία με το ΚΚΕ, δεν κατέβασε υποψήφιους βουλευτές σε 24 εκλογικές περιφέρειες¹⁴ στις εκλογές της 16ης Φεβρουαρίου 1964, με σκοπό να διευκολύνει τη νίκη της «Ενωσης Κέντρου» επί της ΕΡΕ, γεγονός που αποδείχνει την ύπαρξη αυταπατών. Φαίνεται ότι αναμενόταν διαφορετική στάση από την πλευρά της λεγόμενης «αριστερής» μερίδας του «Κέντρου» (Τσιριμώκος, Πολυχρονίδης κ.ά.), σε ό,τι αφορούσε το θέμα «νομιμοποίηση του ΚΚΕ»¹⁵.

Φαίνεται ότι η ηγεσία του ΚΚΕ υπολόγιζε στην πίεση, που περίμενε να ασκήσει η λαϊκή απαίτηση και η θετική στάση μερίδας του «κεντρώου» χώρου, ώστε, υπό προϋποθέσεις, να υποχρεώσει την ηγεσία της «Ενωσης Κέντρου» και πρωταρχικά τον Γ. Παπανδρέου να προχωρήσουν στην απόφαση νομιμοποίησης του ΚΚΕ. Εξάλλου, αυτή η επιδίωξη εντασσόταν στη γενικότερη πολιτική γραμμή του Κόμματός μας, τη γραμμή της σύμπραξης «των δημοκρατικών δυνάμεων», που, όπως υποστήριζαν οι επίσημες αποφάσεις του, μπορούσε να πραγματοποιηθεί, υπερνικώντας την άρνηση της ηγεσίας του «Κέντρου» και την εμμονή της στο σχηματισμό αυτοδύναμης κυβέρνησης, καθώς και στο «διμέτωπο αγώνα», δηλαδή και κατά της ΕΡΕ και κατά της ΕΔΑ, που ακολουθούσε η «Ενωση Κέντρου» και ως αξιωματική αντιπολίτευση και ως κυβέρνηση.

Ομως κάτι τέτοιο δεν έγινε, ούτε βεβαίως οι «αριστερές» δυνάμεις του «Κέντρου» πίεσαν την ηγεσία τους στην κατεύθυνση της νομιμοποίησης του ΚΚΕ.

ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ

Σημειώσεις:

9. Αρχείο ΚΚΕ, Εγγραφο 203475. Εκθεση Λ. Τζεφρώνη - Α. Βελή προς την ΚΕ του ΚΚΕ σχετικά με το κομματικό οργανωτικό πρόβλημα, 13/11/1956, σελ. 1-4.

10. «Το ΚΚΕ-Επίσημα Κείμενα», τ. 8ος, σελ. 261.

11. Αρχείο ΚΚΕ, Εγγραφο 151398. Δεν είναι προσδιορισμένη η ακριβής ημερομηνία.

12. «Το ΚΚΕ - Επίσημα Κείμενα», τ. 9ος σελ. 504.

13. «Το ΚΚΕ - Επίσημα Κείμενα», τ. 9ος σελ. 505.

14. Ανάλογη επίμονη πρόταση είχε γίνει από την ηγεσία της ΕΔΑ προς το Π Γ της ΚΕ του ΚΚΕ και στις εκλογές της 3ης Νοεμβρίου 1963, η οποία είχε απορριφθεί.

15. Εκείνα τα χρόνια, ακόμη και στις αρχές της δεκαετίας του '50, δηλαδή τότε που ήταν νωπά τα γεγονότα της ένοπλης πάλης, ένα τμήμα της αστικής τάξης τασσόταν υπέρ της νομιμοποίησης του ΚΚΕ ακολουθώντας διαφοροποιημένη τακτική αντιμετώπισής του από το άλλο τμήμα του αστικού πολιτικού κόσμου, το οποίο επέμενε στην εκτός νόμου θέση του ΚΚΕ. Η διαφοροποίηση δεν εκφραζόταν μεταξύ της λεγόμενης «Δεξιάς» και των «Φιλελευθέρων». Ετεμνε και τις δύο πολιτικές παρατάξεις. Υπήρχαν παράγοντες της «Δεξιάς» που υποστήριζαν τη νομιμοποίηση (π.χ. Σπ. Μαρκεζίνης) και του «Κέντρου» (π.χ. Γ. Παπανδρέου) που ήσαν αντίθετοι. Και αντιστρόφως. Η αντίληψη όσων τάσσονταν υπέρ της νομιμοποίησης (π.χ. εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ) ξεκινούσε από την πεποίθηση ότι το νόμιμο ΚΚΕ μπορούσε να ελέγχεται καλύτερα, απ' ό,τι το παράνομο.

Κρίνοντας εκ των αποτελεσμάτων μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι η τακτική που τασσόταν υπέρ της παρανομίας του ΚΚΕ, ίσως ήταν μακροπρόθεσμα πιο αποτελεσματική για τα αστικά συμφέροντα, πιο διορατική.