Το τελευταίο έργο του είχε σαν τίτλο το τελευταίο γράμμα του ελληνικού αλφάβητου. Το «Ωμέγα» ήταν αυτό που έμελλε να κλείσει τον κύκλο της μεγάλης δημιουργικής περιπέτειας του Ιάνη Ξενάκη. Ο πρωτοπόρος, πολυτάλαντος δημιουργός, που σταμάτησε να συνθέτει το 1997, λόγω σοβαρών προβλημάτων υγείας, δεν υπάρχει πια. Πέθανε την Κυριακή το πρωί στο σπίτι του στο Παρίσι, σε ηλικία 78 ετών, έπειτα από μακροχρόνια, ανίατη ασθένεια. Ο άνθρωπος που άνοιξε νέους δρόμους στη σύγχρονη μουσική δημιουργία, υπήρξε ταυτόχρονα αρχιτέκτων, μηχανικός και βαθύς γνώστης της φιλοσοφίας, της αισθητικής. «Η συμβολή του στην ανανέωση των ιδεών γύρω από τη μουσική, αλλά και την τέχνη, την επιστήμη, τη φιλοσοφία γενικότερα, πηγαίνει ασφαλώς σε μεγαλύτερο βάθος, και είναι πιο συστηματική και πιο ουσιαστικά ριζοσπαστική από κάθε άλλη πρόταση του αιώνα μας για μια τέτοια ριζική αναθεώρηση», έγραφε ο μουσικολόγος Γιάννης Γ. Παπαϊωάννου στο βιβλίο - αφιέρωμα του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου προς «έναν απόφοιτό του» («Σύγχρονη Εποχή», 1994). Στην ίδια έκδοση ο μεγάλος συνθέτης αποκάλυπτε τους «δρόμους της μουσικής σύνθεσης». «Τα μουσικά σύμπαντα», έγραφε, «είτε πρόκειται για την κλασική, τη σύγχρονη, την ποπ, τη φολκ, την παραδοσιακή, την πρωτοποριακή κλπ. μουσική, φαίνεται ότι σχηματίζουν αυτόνομες μονάδες, άλλοτε κλειστές και άλλοτε επικοινωνούσες. Εμφανίζουν παράξενα χαρακτηριστικά διαφορότητας, πράγμα που ερμηνεύει τον πλούτο τους σε νέες δημιουργίες, αλλά και σε απολιθώσεις, συντρίμμια και εκτεταμένες ερήμους. Και όλα αυτά βρίσκονται σε αέναη διαδικασία σχηματισμού και μετασχηματισμού. Οπως τα σύννεφα, έτσι και τα μουσικά σύμπαντα είναι διαφοροποιημένα και εφήμερα».

Γεννημένος στη Βράιλα της Ρουμανίας το 1921 από Ελληνες γονείς, ο Ιάνης Ξενάκης μετά τα πρώτα παιδικά χρόνια στη Ρουμανία, τελείωσε το Γυμνάσιο της Κοργιαλενείου Σχολής Σπετσών και σπούδασε πολιτικός μηχανικός στο Μετσόβιο Πολυτεχνείο (1940-46), ενώ συγχρόνως παίρνει μαθήματα αρμονίας και αντίστιξης από τον Αρ. Κουντούρωφ. Πάλεψε ενάντια στην Κατοχή της χώρας μας μέσα από τις γραμμές του ΚΚΕ και της ΕΠΟΝ, ενώ υπήρξε ανώτατο στέλεχος της θρυλικής ομάδας «Λόρδος Βύρων» του Ιερού Λόχου των σπουδαστών. Για την αντιστασιακή δράση του φυλακίστηκε από τους Ιταλούς και τους Γερμανούς, αλλά και από τους Αγγλους. Στα Δεκεμβριανά, μαχόμενος περιφρουρώντας με τους συντρόφους του τα κτίρια του Πολυτεχνείου, τραυματίστηκε από όλμο, με αποτέλεσμα να χάσει το αριστερό μάτι του και να παραμορφωθεί το πρόσωπό του. Απειλούμενος με σύλληψη ο Ι. Ξενάκης διέφυγε στο Παρίσι, από όπου του απαγορευόταν να ξαναγυρίσει λόγω της ερήμην καταδίκης του σε θάνατο για λιποταξία. Ο συνθέτης έπρεπε να περιμένει πολλά χρόνια για να αρθεί η απαγόρευση (1974). Στη Γαλλία εγκαταστάθηκε το 1947 όπου εργάστηκε ως αρχιτέκτονας και, παράλληλα, συνέχισε τις σπουδές του στη μουσική, με σημαντικότερη την επαφή του με τον Ολιβιέ Μεσιάν. Κατά την περίοδο 1947 - 1959 συνεργάστηκε με το διάσημο Γάλλο αρχιτέκτονα Λε Κορμπιζιέ στο σχεδιασμό σημαντικών έργων. Το 1953 παντρεύτηκε τη Φρανσουάζ, δημοσιογράφο και συγγραφέα μυθιστορημάτων και βιογραφιών, με την οποία απέκτησε μία κόρη. Το 1965 πήρε τη γαλλική υπηκοότητα. Ως μαθηματικός και αρχιτέκτονας είχε χρησιμοποιήσει την ηλεκτροακουστική και τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές για ορισμένες από τις συνθέσεις του.

Το πρώτο του μουσικό έργο - σταθμός (με το οποίο αποκηρύσσει τα προηγούμενα) είναι οι «Μεταστάσεις» (1954), για ορχήστρα, όπου αρχίζει να χρησιμοποιεί μαθηματικές και αρχιτεκτονικές έννοιες στη μουσική δομή, ερχόμενος σε αντίθεση με τον σειραϊσμό και την αντίληψη της γραμμικής κίνησης των μουσικών φθόγγων και προβάλλοντας την έννοια των ηχητικών επιφανειών: τις «ηχητικές μάζες» ή «γαλαξίες» όπως τις ονόμαζε. Ηταν αυτός που ασχολήθηκε συστηματικά με τη μεταφορά στη μουσική των μαθηματικών «Νόμων των πιθανοτήτων», ενώ επινόησε τον όρο «Στοχαστική μουσική», που βασίζεται στην ιδέα ανάπτυξης του ηχητικού υλικού με στατικούς μέσους όρους «προς ένα στόχο». Σαν βάση για τη μουσική του σύνθεση χρησιμοποίησε 15 τουλάχιστον μαθηματικές θεωρίες (κάποιες εμπνευσμένες και από άλλους κλάδους όπως αστρονομία, μοριακή βιολογία κ.ά.). Ανάμεσα στις συνθέσεις του, περιλαμβάνονται έργα ηλεκτροακουστικής μουσικής, τα οποία χαρακτηρίζονται από ένα συνδυασμό μουσικής και φωτισμών, ενώ στο έργο του συνειδητά ενέταξε ήχους της φύσης και ανθρωπογενείς. Σε όλο του το έργο είναι εμφανής η λατρεία του προς την αρχαιοελληνική φιλοσοφία. Ανάμεσα στα 130 περίπου έργα του περιλαμβάνονται τα «Λιθόπρακτα»,«Ψάφπα», «Περσέφασσα», «Πλειάδες» κ.ά. Δίδαξε σύνθεση στη Σορβόνη, έδωσε πολλά σεμινάρια, και από το '66 διηύθυνε το Κέντρο Ερευνας για την Πρωτοποριακή Μουσική στο Παρίσι, ενώ ίδρυσε στην Ελλάδα το Κέντρο Σύγχρονης Μουσικής Ερευνας, που αποτελούσε όνειρο της ζωής του.

Τιμήθηκε με πολλά διεθνή βραβεία, ενώ σε πρόσφατη τελετή, στις 23/1 αναγορεύτηκε επίτιμος διδάκτωρ του Τμήματος Μουσικών Σπουδών του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Ηταν μια καθυστερημένη τιμή στον πρωτοπόρο καλλιτέχνη από τη χώρα που τον είχε διώξει, τον είχε πικράνει.

«Ενας πολύ σημαντικός δημιουργός του 20ού αιώνα έφυγε από τη ζωή. Μένει όμως το έργο του και η αγωνιστική προσφορά του στο λαό», τονίζει στη συλλυπητήρια δήλωσή της για το θάνατό του Ι. Ξενάκη η Γενική Γραμματέας της ΚΕ του ΚΚΕ, Αλέκα Παπαρήγα. «Δόξασε την Ελλάδα», δήλωσε μεταξύ άλλων ο Μ. Θεοδωράκης για το χαμό του συνθέτη, «ενώ μέσα του η φλογερή του αγάπη γι' αυτήν, λόγω και των ιστορικών συνθηκών είχε μεταβληθεί σε ασήκωτο πόνο». Συλλυπητήριες δηλώσεις έκαναν επίσης ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας Κ. Στεφανόπουλος, οι Κ. Σημίτης, Κ. Καραμανλής, Ε. Βενιζέλος, κ.α.

Η σορός του θα αποτεφρωθεί σύμφωνα με επιθυμία του σε ειδική τελετή μεθαύριο Πέμπτη στη Γαλλία.