...Οταν άρχισε η βιομηχανική ανάπτυξη, η αστική τάξη, έχοντας υπόψη το τι γινόταν στην Ευρώπη, από φόβο μην τυχόν και στην Ελλάδα αρχίσει η πάλη των τάξεων με τις εκδηλώσεις του ευρωπαϊκού προλεταριάτου, σκέφτηκε να πάρει τα μέτρα της, νουθετώντας τους Ελληνες εργάτες να μείνουν πιστοί στα «πάτρια» και να μην αρχίσουν να διεκδικούν τα δικαιώματά τους.

Γι' αυτό, αν και δεν υπήρχαν επαγγελματικές οργανώσεις ούτε οι σοσιαλιστικές ιδέες ήταν γνωστές στην Ελλάδα, μερικοί τύπωσαν φυλλάδια, με τα οποία συνιστούσαν στους εργάτες να μην ακολουθήσουν τους Ευρωπαίους συναδέλφους τους κάνοντας απεργίες και ιδρύοντας σωματεία.

Ενα τέτοιο φυλλάδιο, που μοιράστηκε δωρεάν σ' όλες τις πόλεις όπου υπήρχαν βιοτεχνικές και βιομηχανικές επιχειρήσεις, τιτλοφορούντανε «Εγκόλπιον του Εργατικού Λαού» ή «Συμβουλαί εις τους χειρώνακτας». Το τύπωσε η «Εταιρία των φίλων του Λαού» το 1869 και ήταν μετάφραση μιας γαλλικής μπροσούρας του Th. Barreau, που είχε τον τίτλο «Conseils aux ouvriers». O μεταφραστής Ν. Δραγούμης σε πολλά άλλαξε το γαλλικό κείμενο για να προσαρμόσει στις ελληνικές συνθήκες.

Οι «Φίλοι του λαού» συμβούλευαν τους Ελληνες εργάτες να είναι πειθαρχημένοι, φρόνιμοι και υπάκουοι στ' αφεντικά τους. Τονίζανε μάλιστα πως είναι θέλημα θεού οι εργάτες να είναι υπομονετικοί και να κάνουν ό,τι τους προστάζουν οι εργοδότες τους. Αντίθετα - λέγανε - οι ξένες (σοσιαλιστικές) θεωρίες είναι έργο του Σατανά και φέρνουν τη δυστυχία και την καταστροφή στους εργαζόμενους:

«Εγκολπούμενος - γράφει το «Εγκόλπιον» - ο χειρώναξ (=εργάτης) ξένας θεωρίας, τας οποίας ουδ' οι κηρύττοντες αυτάς εννοούσι, καταντά επί τέλους ν' αποστραφή την εργασίαν και επιδίδεται ενθέρμως εις πολιτικάς συζητήσεις και μεταβαίνων από καφενείου εις καφενείον και από καπηλείου εις καπηλείον, όπου συρρέουσιν οι κηφήνες, οι αιμοβόροι αυτοί σκώληκες των κοινωνιών, ου μόνον καταναλίσκει επί ματαίω τον χρόνον, καθ' ον εργαζόμενος ήθελε κερδίσει, αλλά και το προϋπάρχον κέρδος δαπανά και εις χρέος υποπίπτει».

Παρακάτω τονίζει ακόμα πως οι ξένες θεωρίες χαλνούν τα μυαλά των εργατών και φέρνουν στάσεις και επαναστάσεις. Μα οι στάσεις έχουν κακά αποτελέσματα για τον εργάτη, γιατί φέρνουν την πείνα, κι ακόμα τα στρατοδικεία και τη φυλακή. Ο καλός εργάτης δεν πρέπει να γίνεται «όργανον φαντασιοκόπων, ραδιούργων και ταραχοποιών» (σ. 26-28). Ο εργάτης πρέπει να είναι θρήσκος και να στηρίζει όλες τις ελπίδες στο θεό:

«Απερχόμενος το πρωί εις το έργον σου, φίλε χειρώναξ, είσελθε εις την εκκλησίαν, σφραγίσου διά του σημείου του σταυρού και ειπέ το Πάτερ ημών και ο Θεός τον οποίον επικαλείσαι θέλει ευλογήσει τα έργα σου» (σ. 38-39).

Κι αφού δίνει κι άλλες τέτοιες συμβουλές, δεν ξεχνά ο συντάχτης του «Εγκολπίου» να συστήσει στους εργάτες πως δεν πρέπει να απεργούν:

«Αλλά πλην της ακουσίας αργίας - γράφει - επέρχεται και η εκούσια (απεργία) συνήθως εν Γαλλία και μάλιστα εν Αγγλία, σπανιωτάτη δε ευτυχώς παρ' ημίν εννοώ δε την εκ συμφώνου και διά μιας αποχήν των ομοτέχνων χειρονακτών από της εργασίας, οσάκις αξιώσιν ανώτερα ημερομίσθια, αποποιούνται να παραδεχθώσι την υπό της εξουσίας οριζόμενην ανατίμησιν» (σ. 122-123).

Και επειδή καταλαβαίνει πως οι συμβουλές του μπορεί να μην εισακουστούν θυμίζει στους εργάτες πως η απεργία τιμωρείται από το άρθρο 167 του Ποινικού Νόμου:

«Δεν είναι - γράφει - ίδιον αγαθού πολίτου να παραβαίνη τον νόμον. Και κακός αν είναι ο νόμος πρέπει να υποτασσώμεθα εις αυτόν και μόνον διά θεμιτών τρόπων να επιζητώμεν τη διόρθωσιν. Πλην δε της προσβολής του νόμου και της προσβολής του συμφέροντος του χειρώνακτος, προκύπτει εκ της εκουσίας αργίας (απεργίας) και άλλο ατόπημα. Οι εργάται και οι εργοστασιάρχαι διαιρούνται εις δύο πολέμια στρατόπεδα και θεωρούντες αλλήλους ως εχθρούς επιθυμούσιν ο εις του άλλου τη ζημίαν, το οποίον και ασύμφορον και αντιχριστιανικόν είναι...» (σ. 123 - 124).

Οι τέτοιες όμως συμβουλές δεν είχαν καμιά απήχηση. Οπως θα ιδούμε πιο κάτω, οι Ελληνες εργάτες οργάνωσαν μεγάλες απεργίες και χωρίς να έχουν ανάμεσά τους «ταραχοποιούς και φαντασιοκόπους» διεκδικήσανε τα δικαιώματά τους.

Σωστό είναι πως οι απεργίες αυτές, καθώς και όσες γίνανε αργότερα, ήταν ξεσπάσματα αυθόρμητα και όχι συνειδητά, γι' αυτό και δεν ήταν καλά οργανωμένες. Παντού έτσι άρχισε το εργατικό κίνημα. Οι πρωτόγονες ταραχές, διαμαρτυρίες και απεργίες του προλεταριάτου είναι το πρώτο ξύπνημα της συνείδησής τους. Ο απεργιακός αυθορμητισμός τους δεν είναι κατά βάθος παρά η εμβρυακή μορφή της ταξικής συνείδησής τους.

Ο σοσιαλισμός άργησε πολύ να καταχτήσει ιδεολογικά τους Ελληνες εργάτες, γιατί οι αντικειμενικές συνθήκες δεν ευνοούσαν την ανάπτυξη και τη διάδοσή του. Η σοσιαλιστική θεωρία γεννήθηκε από τις φιλοσοφικές, ιστορικές και οικονομικές θεωρίες που τις είχαν επεξεργαστεί διάφοροι διανοούμενοι που προέρχονταν από την άρχουσα τάξη. Τέτοιοι διανοούμενοι, πάνω κάτω ως τα 1875, δεν εμφανίστηκαν στην Ελλάδα:

«Η ιστορία όλων των χωρών - γράφει ο Λένιν - βεβαιώνει ότι αφημένη μόνο στις δυνάμεις της η εργατική τάξη δεν μπορεί να φτάσει παρά στην τρέιντ - γιουνιονιστική αντίληψη, δηλαδή στην πεποίθηση πως πρέπει να οργανωθούν σε συνδικάτα, να κάνουν αγώνα κατά των αφεντικών τους, να ζητούν από την κυβέρνηση αυτούς ή εκείνους τους αναγκαίους για τους εργάτες νόμους» («Τι να κάνουμε;», ελλ. μετ. σ. 30).

Οταν, όμως, η βιομηχανική ανάπτυξη αρχίζει να περνά σ' ανώτερο στάδιο, αρχίζει και στην Ελλάδα η σοσιαλιστική ιδέα να καρποφορεί και να οδηγεί το ελληνικό προλεταριάτο στο σωστό δρόμο της ιστορικής αποστολής του.

Παράλληλα, όμως, την ίδια εποχή άρχισε και η κριτική ενάντια στο σοσιαλισμό από μέρος της αστικής διανόησης.

Οσο ξέρω, πρώτος ο Εμ. Ροΐδης, ο πιο ξυπνός και πολυδιαβασμένος λόγιος του περασμένου αιώνα, σ' ένα του άρθρο στο περιοδικό «Παρθενών» (1871, σ. 55) καταφέρεται κατά των Γάλλων κομμουνάρων και ειρωνεύεται και χαρακτηρίζει με βαριές εκφράσεις τις σοσιαλιστικές ιδέες. Πιο ύστερα ο νομικός και οικονομολόγος Ιωάννης Ευταξίας στην «Οικονομική Επιθεώρηση» (1876, σελ. 295 και 318) σε άρθρο του με τον τίτλο «Κοινοκτημονικαί και κοινωνικαί θεωρίαι των νεωτέρων» δίνει μια μεγάλη ανάλυση των κομμουνιστικών θεωριών από την αρχαία εποχή ως το Μαρξ και προσπαθεί να βρει τα «τρωτά του σοσιαλισμού».

Δέκα χρόνια αργότερα ο Ν. Καζάζης, σε άρθρο του στο ίδιο περιοδικό «Παρθενών» (1885, τευχ. 22-29) με τον τίτλο «Σημειώσεις εκ Γερμανίας», δίνει κι αυτός μιαν ανάλυση του μαρξισμού επικρίνοντάς τον. Την ίδια χρονιά ο καθηγητής της Πολιτικής Οικονομίας Ι. Σούτσος, στο ημερολόγιο «Ποικίλη Στοά» (σ. 247 - 259) κριτικάρει τον επιστημονικό σοσιαλισμό του Μαρξ, δίνοντας μαζί και μιαν ανάλυση των κομμουνιστικών θεωριών από την αρχαιότητα ίσαμε τα νεώτερα χρόνια.

Ειδικά για την Ελλάδα γράφει πως:

«αι περί σοσιαλισμού αρχαί, αι κυκλοφορήσασαι μεταξύ των εργατικών τάξεων της Ευρώπης δε διεδόθησαν εισέτι παρ' ημίν, αλλ' ούτε είναι πιθανόν ότι θέλουσι στρατολογήσει ενταύθα νέους προσηλύτους».

Τα ίδια σχεδόν έγραφε το 1890 και ο δημοσιολόγος Ε. Εμπειρίκος:

«Ομολογούμεν ότι παρ' ημίν τα εργατικά ζητήματα εισίν όλως ακίνδυνα, διότι ο αριθμός των εργατών είναι ελάχιστος και η πολλών εργατών δεομένη βιομηχανία ευρίσκεται ακόμη εν σπαργάνοις, τα δ' εκτελούμενα παρ' ημίν δημόσια και ιδιωτικά μεγάλα έργα απασχολούσι δυστυχώς κατά το πλείστον αλλοδαπούς εργάτας...».

Και παρακάτω τονίζει πως πρέπει οι κυβερνήσεις να ενδιαφερθούν για τη βιομηχανία και να ψηφίσουν νόμους που θα λύσουν το εργατικό πρόβλημα, ώστε να μην απεργούν οι εργάτες και να μην επηρεάζονται από τις σοσιαλιστικές ιδέες:

«Η παρ' ημίν γνώσις των αλλαχού συμβαινόντων και η μελέτη των πολυειδών εργατικών ζητημάτων οφείλει, νομίζομεν, ν' απασχολή τους αρμοδίους, όπως ούτω προετοιμασθή ομαλή η οδός διά της παρ' ημίν παραδοχής προόδων, αίτινες γίνονται παρ' άλλοις έθνεσι δεκταί και μη εκτεθή το Κράτος ημών εις τον εκ των εργατικών ζητημάτων προερχόμενον πολλάκις δεινόν σάλον...» (περ. «Παρνασσός», τ. 13, 1890, σ. 280).

«Μεγάλη Ιστορία της Ελλάδας», τόμος 12^ος, σελ 14-18, εκδόσεις «ΕΙΚΟΣΤΟΣ ΑΙΩΝΑΣ»

*Ο τίτλος είναι του «Ριζοσπάστη»