Στην εκδήλωση παρουσιάστηκε το βιογραφικό του Μ. Παπαμαύρου από τον εκπαιδευτικό Γιώργο Σταυρόπουλο και διαβάστηκαν ντοκουμέντα της εποχής 1931 - 1933.

Ο Θανάσης Καραγιάννης, Δρ. Επιστημών της Αγωγής, Ερευνητής/ Μελετητής Δραματουργίας για παιδιά, Κριτικός Θεάτρου για παιδιά και Συγγραφέας, έκανε μια παιδαγωγική και ιδεολογική προσέγγιση στο έργο του Μ. Παπαμαύρου.

Στην προσφορά των κομμουνιστικών ιδεών και των κομμουνιστών στους αγώνες για Λαϊκή Παιδεία αναφέρθηκε ο Νίκος Σοφιανός, μέλος του ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ.

Στον έναν αιώνα της Ιστορίας του Κόμματος, θέσαμε συνεχώς στο επίκεντρο της προσοχής μας την πνευματική ανύψωση της εργατικής τάξης και όλων των καταπιεσμένων στρωμάτων, για την απόσπασή τους από την επιρροή της αστικής ιδεολογίας, το ξεπέρασμα των μορφωτικών ανισοτήτων που πηγάζουν από τις ταξικές αντιθέσεις της εκμεταλλευτικής κοινωνίας, του καπιταλισμού, την αντιπαράθεση με παλιές και σύγχρονες μορφές ιδεολογικής χειραγώγησης.

Το ενδιαφέρον αυτό δεν είναι και δεν ήταν ποτέ ακαδημαϊκό. Και αυτό επιβεβαιώνεται από την ιστορική πείρα. (...)

Σήμερα, έχουμε καθήκον να συνδυάσουμε τον ογκόλιθο κυριολεκτικά της προσφοράς του Κόμματος σε θέματα Παιδείας και Παιδαγωγικής με τη μελέτη των αλλαγών που συσσωρεύτηκαν από τότε, στην πάροδο των δεκαετιών. Να ξαναδούμε τις εξελίξεις στην οικονομία, στη σύνδεσή της με την εκπαιδευτική πολιτική στη χώρα μας αλλά και διεθνώς. Να παρουσιάσουμε πρόταση που πατάει στις σύγχρονες δυνατότητες και ανάγκες, απαντά στα εργατικά - λαϊκά συμφέροντα για τη μόρφωση και τη διαπαιδαγώγηση των παιδιών, των νέων.

Σε αυτή την υπόθεση, λοιπόν, στεκόμαστε στους ώμους γιγάντων για να κοιτάξουμε πιο μακριά, πιο ψηλά.

Ο Μ. Παπαμαύρος

Εγιναν φορείς όχι μόνο επεξεργασίας αλλά και άσκησης παιδαγωγικής και εκπαιδευτικής πολιτικής. Εκεί που το ΚΚΕ συμμετείχε στα φύτρα μιας αναδυόμενης λαϊκής εξουσίας, στην ΠΕΕΑ και στην προσωρινή δημοκρατική κυβέρνηση. Εκεί που το ΚΚΕ, διωκόμενο από τον ταξικό αντίπαλο, στις φυλακές, στους τόπους εξορίας - αλλά και στην πολιτική προσφυγιά - "έσπαγε" τα δεσμά της απομόνωσης, κράταγε ζωντανή την αγάπη για μια συνειδητή, δημιουργική ζωή, προσφέροντας δυνατότητες πολύπλευρης δημιουργίας, με γενική μόρφωση, Φυσική και Αισθητική Αγωγή, απόκτηση επαγγελματικών δεξιοτήτων, κομμουνιστική μόρφωση και διαπαιδαγώγηση.

Αυτοί οι μεγάλοι Δάσκαλοι - παιδαγωγοί γνωρίστηκαν άμεσα ή έμμεσα με την ανάπτυξη της παιδαγωγικής επιστήμης, του εκπαιδευτικού συστήματος, στις συνθήκες της επαναστατικής σοσιαλιστικής οικοδόμησης στην ΕΣΣΔ.

Το έργο τους αποτελεί μέρος αυτής της ιστορίας, αυτής της συμβολής των κομμουνιστικών ιδεών στην πάλη για Λαϊκή Παιδεία. (...)

Ενα από τα βασικά συμπεράσματα αυτής της σύντομης ιστορικής αναδρομής είναι πως όποια κι αν είναι η διάρκεια της υποχρεωτικής εκπαίδευσης, όποιος κι αν είναι ο αριθμός των εισακτέων στα πανεπιστήμια, με τον εθνικισμό ή με τον κοσμοπολιτισμό, με τον ψευτοκλασικισμό και το μεγαλοϊδεατισμό ή με την επιχειρηματικότητα και την ευρωπαϊκή ιδέα, η Εκπαίδευση δεν παύει να αποτελεί μηχανισμό οικονομικής και ιδεολογικοπολιτικής κυριαρχίας της αστικής τάξης και οι μεταρρυθμίσεις σε αυτήν αποτελούν αναγκαίες αναπροσαρμογές για την ισχυροποίηση αυτής της κυριαρχίας στις εκάστοτε συνθήκες.

Το Κόμμα μας, σε όλη την πορεία της Ιστορίας του, ανάλογα και με τις δυνατότητες παραπέρα επεξεργασίας, μελέτης, αλλά και σε σχέση με γενικότερες θεωρητικές και κυρίως στρατηγικές ανεπάρκειες που είχε: Εδωσε τη μάχη ανάδειξης του ταξικού χαρακτήρα της Εκπαίδευσης. Των κοινωνικών και πολιτικών όρων για να υλοποιηθούν συνολικά οι λαϊκές μορφωτικές ανάγκες.

Η καταλυτική επίδραση των ιδεών της νικηφόρας Οχτωβριανής Επανάστασης έθεσε τους όρους για τη δημιουργία του μαρξιστικού ρεύματος στην Εκπαίδευση, στην απόσπαση των πιο φωτισμένων αστών διανοητών και στη στράτευσή τους στο κομμουνιστικό κίνημα.

Ο Δ. Γληνός, τρανταχτό παράδειγμα αυτής της εξέλιξης, διατύπωσε το 1927, στην πολύκροτη Διακήρυξη του Εκπαιδευτικού Ομίλου - ενός από τα σημαντικότερα σωματεία εκπαιδευτικού προβληματισμού, όπου συμμετείχαν και οι κομμουνιστές - ότι "το ιδανικό της σωστής παιδείας μόνο σε μια σοσιαλιστικά οργανωμένη κοινωνία μπορεί να πραγματοποιηθεί". Η Διακήρυξη αυτή σηματοδότησε τη διάσπαση του Εκπαιδευτικού Ομίλου, που ήταν αναπόφευκτη - γιατί ήταν αποτέλεσμα της ταξικής ιδεολογικής διαπάλης εντός του Ομίλου - συμβάλλοντας έτσι στη ριζοσπαστικοποίηση δυνάμεων στους κόλπους της διανόησης. Και ήταν τόση η επιρροή που η ταξική αντίληψη, η αντίληψη των κομμουνιστών για την Παιδεία άσκησε στον εκπαιδευτικό κόσμο, ώστε λίγο αργότερα, το Μάη του 1927, οδηγείται σε διάσπαση και η Διδασκαλική Ομοσπονδία.

Οσα χρόνια και αν περάσουν, όσες αλλαγές και να γίνουν, ένα πάγιο χαρακτηριστικό των αστικών επιδιώξεων είναι η διαφοροποίηση του σχολείου, τα σχολεία των πολλών ταχυτήτων.

Η αντιπαράθεση γύρω από αυτό το ζήτημα διαχωρίζει σαν κόκκινη γραμμή τη θέση του Κόμματος με όλες τις αστικές και μικροαστικές αντιλήψεις για τον ενιαίο ή όχι χαρακτήρα του σχολείου.

Φυσικά, σε μια εκμεταλλευτική κοινωνία, τον καπιταλισμό, ποτέ δεν υπήρξαν και ούτε μπορούν να υπάρχουν συνθήκες που να εξασφαλίζουν πραγματικά και όχι στα λόγια τον ενιαίο χαρακτήρα του σχολείου.

Μέσα στο σχολείο εκφράζονται οι διαφορετικές ταξικές, κοινωνικές, μορφωτικές αφετηρίες των μαθητών.

Απέναντι σε αυτή την ταξική εκπαιδευτική επιλογή, το Κόμμα μας διατράνωσε το κεντρικό σύνθημα: "ένας λαός, μια Παιδεία".

Θέτει ως στόχο τη δημιουργία ενός ενιαίου λαϊκού εκπαιδευτικού συστήματος, χωρίς ταξικές διακρίσεις, που σαν γενικό σκοπό του έχει "την πνευματική, ηθική και υλική ανύψωση του εργαζόμενου λαού"».

Στην ομιλία του, μεταξύ άλλων, τόνισε για τον Μ. Παπαμαύρο:

«Θα μπορούσαμε να χωρίσουμε το πλούσιο συγγραφικό έργο του (δοκιμιακό - επιστημονικό, αλλά και το υπόλοιπο: κείμενα για παιδιά, σχολικά βιβλία και άλλα σχολικά βοηθήματα) σε τρεις περιόδους: α) Μεσοπόλεμος (1928-1940), β) Κατοχή και στα βουνά της "Ελεύθερης Ελλάδας" - Εμφύλιος (1941-1949) και γ) Μεταπολεμική περίοδος (1950-1963).

Κατά την α' περίοδο (στο Μεσοπόλεμο), η ιδεολογία του θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ιδεαλιστική, αλλά συνάμα και βαθιά δημοκρατική και προοδευτική. Ολες οι αναφορές, οι επιστημονικές εργασίες του στην Παιδαγωγική και Διδακτική, κινούνταν στα πλαίσια της αστικής επιστημονικής θεώρησης, χωρίς βέβαια ακραίες αντιεπιστημονικές θέσεις, οι οποίες παραπέμπουν άμεσα ή έμμεσα σε αντι-διαλεκτικές ή μεταφυσικές απόψεις. Η συνεργασία του με την Ελλη Αλεξίου (1920), τον Δ. Γληνό και άλλους παιδαγωγούς του κοινωνικού δημοτικισμού, πριν και μετά τη διάσπαση του "Εκπαιδευτικού Ομίλου" (1927), υπήρξε καταλυτική για την πολιτική του εξέλιξη και στάθηκε ως παρακαταθήκη στην ιδεολογική, κοινωνική και επιστημονική του "σκευή".

Κατά τη β' περίοδο (Κατοχή - Εμφύλιος), η συνεργασία του με τους μαρξιστές/κομμουνιστές παιδαγωγούς Ρόζα και Γιάννη Ιμβριώτη, Κώστα Σωτηρίου κ.ά., τον οδηγεί στην πεποίθηση ότι πρέπει να μελετήσει τη μαρξιστική ιδεολογία (τον διαλεκτικό και ιστορικό υλισμό) και την εφαρμογή της στις σοσιαλιστικές χώρες της Ανατ. Ευρώπης και ιδιαίτερα στη Σοβιετική Ενωση.

Κατά τη γ' και τελευταία περίοδο (μεταπολεμική/μετεμφυλιακή), η μελέτη αυτή συνεχίστηκε πιο συστηματικά και εντατικά, με αποτέλεσμα να έχουμε ένα συγγραφικό επιστημονικό εκδοτικό "καρπό" της, που δεν είχε ευδοκιμήσει βιβλιογραφικά μέχρι το 1961, στη χώρα μας, τουλάχιστο στο χώρο της Παιδαγωγικής, με τόσο εμπεριστατωμένη και διεξοδική αναφορά και ανάλυση.

Πρόκειται για την ιδιωτική έκδοση της συγκριτικής παιδαγωγικής μελέτης του: Σύστημα Νέας Παιδαγωγικής. Ενα βιβλίο που ενόχλησε το αστικό κράτος, το οποίο έδρασε αμέσως μετά την κυκλοφορία του βιβλίου, δια της Ασφάλειας Αγρινίου, με αποτέλεσμα την κατάσχεση του βιβλίου και τη φυλάκιση του συγγραφέα του για εξήμισι μήνες (...).

Μόλις στην αρχή του Προλόγου του, στο εν λόγω βιβλίο, κάνει σαφές στον αναγνώστη του ότι: "Η Παιδαγωγική, που αναπτύσσεται μέσα στο βιβλίο τούτο, παρουσιάζεται για πρώτη φορά στην Ελλάδα.

Είναι μια υλιστική Παιδαγωγική, στηριγμένη απάνω στη μαρξιστική - λενινιστική Θεωρία του Διαλεκτικού Υλισμού. Μια Παιδαγωγική, που αντίθετα προς τη μεταφυσική μέθοδο των ιδεαλιστικών παιδαγωγικών συστημάτων της αστικής κοινωνίας, εξετάζει το παιδαγωγικό πρόβλημα με καθαρά υλιστική μέθοδο, δηλαδή επιστημονικά". (...)

Σ' αυτό το βιβλίο του καινοτομεί, αναπτύσσοντας μια μοναδική συγκριτική παιδαγωγική μελέτη μεταξύ δύο αντίθετων εκπαιδευτικών, παιδαγωγικών συστημάτων, που εφαρμόζονται αντίστοιχα σε δύο αντίπαλα κοινωνικοοικονομικά συστήματα: τον καπιταλισμό και το σοσιαλισμό - κομμουνισμό.

Βασικά, το περιεχόμενο του πολυσέλιδου βιβλίου του είναι παιδαγωγικό, όμως με βάση τις αρχές του διαλεκτικού και ιστορικού υλισμού, στηρίζεται βιβλιογραφικά σε πλήθος από άλλες επιστήμες και αποδεικνύει την ποιοτική, ανθρωπιστική, φιλειρηνική, φιλολαϊκή, ταξική υπεροχή του σοσιαλισμού/κομμουνισμού και στο χώρο της Παιδαγωγικής και της Εκπαίδευσης. Αναδεικνύει τις σοσιαλιστικές αξίες της συλλογικότητας, της συντροφικότητας, του συνεργατισμού, της ταξικής συνείδησης του ατόμου, το οποίο από παιδί/μαθητής αναπτύσσει την προσωπικότητά του στην ομάδα, νοιάζεται για το σύνολο, ενεργεί με γνώμονα το συμφέρον όλου του λαού και όχι στενά για το ατομικό συμφέρον του, αφού καθοδηγείται, μ' επίσημο, συντονισμένο και καθολικό τρόπο - παιδαγωγικά, εκπαιδευτικά και πολιτικά - από τη δική του λαϊκή, εργατική, σοσιαλιστική εξουσία.

Νομίζω ότι χρειάζεται ειδική μελέτη του συγκεκριμένου βιβλίου, ώστε ο σύγχρονος εκπαιδευτικός ν' αξιολογήσει μ' επιστημονικά και ταξικά κριτήρια την τεράστια διαφορά που έχει η αστική από τη σοσιαλιστική Παιδαγωγική.

Θ' αναφέρω, ενδεικτικά, δυο αποσπάσματα από το κεφάλαιο "Ο σκοπός της Αγωγής", προς επίρρωση των παραπάνω:

"[...] Η Αγωγή μέσα στην αστική Κοινωνία σήμερα είναι ταξική. [...] Η Αγωγή αυτή είναι και αφηρημένη. [...] Ακόμα είναι και ατομιστική. Θεραπεύει δηλαδή τον άνθρωπο - άτομο και τον μορφώνει για τον εαυτό του έξω από την Κοινωνία. [...] Το γεγονός είναι ότι την αστική Αγωγή τη χαρακτηρίζει ο ατομικιστικός χαρακτήρας της, η τάση δηλαδή να αποσπάσει τον άνθρωπο από την Κοινωνία. [...]

Το σοσιαλιστικό Κράτος ρωτά: Ποιος είναι ο σκοπός μου; Να δημιουργήσω τη σοσιαλιστική Κοινωνία. Να εισαγάγω στην Κοινωνία τους σοσιαλιστικούς όρους της ζωής της. Λοιπόν, στις επιδιώξεις μου αυτές θα με βοηθήσει η Παιδαγωγική. Με την κατάλληλη αγωγή, θα μου προετοιμάσει τους σοσιαλιστικά μορφωμένους εκείνους ανθρώπους, που θα δημιουργήσουν τη σοσιαλιστική Κοινωνία. Οι σοσιαλιστικοί αυτοί άνθρωποι, βέβαια, δε θα είναι σαν τους ανθρώπους που προετοιμάζει η αστική Παιδαγωγική. Θα είναι άνθρωποι νέου τύπου. [...] ο σοσιαλιστής αυτός άνθρωπος νέου τύπου, είναι σοσιαλιστικά, δηλαδή ομαδικά κολλεκτιβιστικά, μορφωμένος. Μέσα του κυριαρχεί το ομαδικό πνεύμα και οι σκοποί της ζωής του και της δράσης του δεν αποβλέπουν (μόνο) στο ατομικό του καλό, παρά (κυρίως) αποβλέπουν στο καλό της Κοινωνίας. Γιατί δεν είναι ατομιστικά μορφωμένος, όπως τον μορφώνει η αστική Παιδαγωγική, μα είναι κοινωνικά μορφωμένος, σαν μέλος δηλαδή της Κοινωνίας, που είναι μια αρχή της σοσιαλιστικής Παιδαγωγικής. [...]"

"[...] Η σοσιαλιστική προσωπικότητα είναι ο άνθρωπος εκείνος που μορφώθηκε και εξελίχτηκε μέσα στην Κοινωνία. Που το πνεύμα, η νοοτροπία της Κοινωνίας είναι και δική του νοοτροπία. Που οι σκοποί της Κοινωνίας και τα ιδανικά της έγιναν και δικοί του σκοποί και ιδανικά. Δεν είναι (απλά) το μορφωμένο άτομο που ζει μέσα στην Κοινωνία. Τέλος, σοσιαλιστική προσωπικότητα είναι ο άνθρωπος εκείνος που, στον αγώνα και στην πάλη, ζυμώθηκε με τα ιδανικά του λαού του, έκαμε τους πόθους του λαού του δικούς του πόθους και μέσα στον αγώνα του λαού, υψώθηκε τόσο πολύ, που μπήκε επικεφαλής του λαού, αδερφός του και ηγέτης του, και ρίχτηκε στην πραγμάτωση των πόθων του λαού. [...]"

Η ιδεολογική και επιστημονική παιδαγωγική μόρφωσή του, αλλά και η αξιοπρέπειά του, καθώς και η ταξική του συνείδηση, δεν του επέτρεψαν να ολιγωρήσει, να λυγίσει, να οπισθοδρομήσει ούτε για μια στιγμή, ώστε έτσι (με δηλώσεις μετανοίας ή με κουτοπόνηρες καιροσκοπικές και ιδιοτελείς ενέργειες) να κερδίσει ακαδημαϊκούς θώκους στο μεταπολεμικό αστικό κράτος. Τα τελευταία είκοσι χρόνια της ζωής του, μάλιστα, που συνειδητοποίησε το ταξικό παιδαγωγικό και κοινωνικό καθήκον του και την οφειλόμενη ως επιστήμονας κοινωνική και εκπαιδευτική φιλολαϊκή δραστηριότητά του. (...) Αβίαστα, λοιπόν, βγαίνει το συμπέρασμα ότι όχι μόνο δεν ξεχάστηκε, αλλά υπάρχει ανάγκη σήμερα να μελετηθεί ακόμη περισσότερο το έργο του και να προβληματιστούμε, ιδεολογικά, προς την κατεύθυνση που προτείνει στο τελευταίο βιβλίο του "Σύστημα Νέας Παιδαγωγικής"».

Ο εκπαιδευτικός και μελετητής του Μ. Παπαμαύρου, Γιώργος Σταυρόπουλος, μίλησε στην εκδήλωση παρουσιάζοντας το βιογραφικό του και μεταξύ άλλων σημείωσε:

«Ο Μ. Παπαμαύρος γεννήθηκε στη Βολισσό της Χίου το 1891. Αποφοιτώντας με Αριστα από το Γυμνάσιο, ήρθε στην Αθήνα για να σπουδάσει, με υποτροφία. Ομως, τον συνεπήρε ο αγώνας για τη λευτεριά της Χίου και κατατάχτηκε εθελοντής πολεμώντας γι' αυτήν. Οταν η Χίος ελευθερώθηκε, έφυγε στη Γερμανία για να σπουδάσει Παιδαγωγικά, κάνοντας χρήση της υποτροφίας. Εκτός, όμως, από Παιδαγωγικά, σπούδασε επίσης Φιλοσοφία και Φιλολογία και αναγορεύτηκε διδάκτορας των Πανεπιστημίων Ιένας, Λειψίας και Βερολίνου. (...) Στη Γερμανία παντρεύτηκε την Μαργαρίτα Χάνγκερ, με την οποία απέκτησαν μια κόρη, την Σοφία - Ζίγκριντ κι ένα γιο, τον Γιάννη.

Με την επιστροφή του στην Ελλάδα, υπηρέτησε ως καθηγητής του Αρσακείου Λάρισας, Ανώτερος Επόπτης Εκπαιδεύσεως Θράκης, Υποδιευθυντής του Μαράσλειου Διδασκαλείου και κατόπιν Διευθυντής του Διδασκαλείου Λαμίας (1928-1933).

Το εκπαιδευτικό μοντέλο στο οποίο είχε καταλήξει ο Παπαμαύρος και προσπάθησε να εφαρμόσει στο Διδασκαλείο Λαμίας, δεν ήταν απλώς ένα θεωρητικό κατασκεύασμα, μα μια δοκιμασμένη στην πράξη πρόταση, κυρίως από τις προσπάθειές του στο Μαράσλειο Διδασκαλείο, όπου υπηρέτησε ως υποδιευθυντής, άμεσος και στενός συνεργάτης του διευθυντή Αλ. Δελμούζου.

Οι κυριότεροι άξονές του ήταν:

1. Σχολείο και ζωή πάνε πάντα μαζί. Το σχολείο πρέπει να προπαρασκευάζει τους μαθητές του για τη ζωή, να εργάζονται δημιουργικά, ο καθένας από τη θέση του, για την εξύψωση και την πρόοδο του λαού τους.

2. Τις αρετές που απαιτούνται για τη ζωή δεν είναι κάτι που πρέπει το παιδί να μάθει απλώς για να το ξέρει, μα πράγματα που πρέπει να τα ζήσει. Κι αυτό θα επιτευχθεί αν το σχολείο μετατραπεί σε μικρή κοινωνία, σε σχολική κοινότητα.

3. Εμβλημα του Σχολείου Εργασίας: όχι το ποσό των γνώσεων, μα το ποσό της εργασίας που καταβάλλει ο μαθητής για να βρει μόνος του τις γνώσεις. (...)

Από την πρώτη όμως στιγμή που ανέλαβε Διευθυντής στη Λαμία, μερίδα συντηρητικών της πόλης, υποκινούμενη από αντίστοιχους κύκλους της πρωτεύουσας, τον πολέμησε με λύσσα, προβάλλοντας τις γνωστές, στερεότυπες σε τέτοιες περιπτώσεις, ψευδείς κατηγορίες. Το 1933, η άνοδος στην εξουσία του Λαϊκού Κόμματος έλυσε τα χέρια των πολεμίων του, με αποτέλεσμα να επανέλθουν με εντονότερες επιθέσεις, να επιτύχουν την απόλυσή του και τη διακοπή μιας ακόμα σημαντικής προσπάθειας για την αναβάθμιση της Παιδείας μας. Η υπόθεση Παπαμαύρου υπήρξε κι αυτή μια μαύρη σελίδα, συνέχεια των αντίστοιχων της περιόδου εκείνης: Αθεϊκών Βόλου, Μαρασλειακών, Διδασκαλειακών κ.ά.

Ολη αυτή την περίοδο που προαναφέραμε, ο Παπαμαύρος έγραψε επίσης πολλά διδακτικά εγχειρίδια για μαθητές Δημοτικού. Κατά τη διάσπαση του Εκπαιδευτικού Ομίλου, συντάχθηκε με την ομάδα του παλιού συνεργάτη του Αλ. Δελμούζου.

Το χρονικό διάστημα που ακολούθησε μέχρι το 1940, εργάστηκε στις εκδόσεις "Δημητράκου" και μετέφρασε βιβλία και άρθρα Παιδαγωγικής, ενώ υπήρξε και συντάκτης της Παιδαγωγικής Εγκυκλοπαίδειας.

Στην Κατοχή κλήθηκε από τον Δημ. Γληνό στο βουνό και ανέλαβε Διευθυντής του Παιδαγωγικού Φροντιστηρίου του Καρπενησίου - το οποίο είχε ιδρύσει το ΕΑΜ και η ΠΕΕΑ - μαζί με τον Κ. Σωτηρίου και την Ρόζα Ιμβριώτη. Το Παιδαγωγικό Φροντιστήριο είχε την ευθύνη για την κατάρτιση των δασκάλων που στέλνονταν τότε να διδάξουν στην Ελεύθερη Ελλάδα. Επίσης, ήταν υπεύθυνος για τη συγγραφή του αναγνωστικού της Ε'-ΣΤ' με τίτλο "Ελεύθερη Ελλάδα".

Μετά την Κατοχή, η "αμοιβή" του ήταν να φυλακιστεί εξήμισι χρόνια για τις πολιτικές του πεποιθήσεις, μέχρι το 1952. Ομως, και μέσα στη φυλακή συνεχίζει το παιδαγωγικό του έργο, μεταξύ των άλλων συγγράφοντας και το αναγνωστικό της φυλακής. Το 1961 εκθέτει τις τελικές παιδαγωγικές του απόψεις, συγγράφοντας το έργο "Σύστημα Νέας Παιδαγωγικής", για το οποίο φυλακίστηκε ξανά για λίγους μήνες. Στις αρχές του 1963 επισκέφτηκε τη Σοβιετική Ενωση, όπου η Ακαδημία Επιστημών της και το Πανεπιστήμιο Λομονόσοφ της Μόσχας τον τίμησαν σε ειδικές εκδηλώσεις. Γυρίζοντας στην Ελλάδα, πέρασε από τη Γερμανία να δει την κόρη του που ζούσε εκεί με τη μητέρα της και μετά την επιστροφή του στην Ελλάδα νοσηλεύτηκε ως άπορος στο Δημοτικό Νοσοκομείο της Αθήνας και πέθανε στις 26 Απριλίου από ανακοπή καρδιάς».