Τα χωριά του Γράμμου, αποτελούν τον πρώτο σταθμό, στο τριήμερο προσκύνημα που μόλις έχει ξεκινήσει. Στο γεφύρι της Κλειδονιάς βόρεια του Καλπακίου (που ήταν το στρατόπεδο που βασανίστηκαν χιλιάδες κομμουνιστές, ανάμεσά τους και ο Θανάσης Κλάρας - μετέπειτα Αρης Βελουχιώτης - στις χρονιές 1927 έως 1936), κάνουμε την πρώτη στάση. Στα ανατολικά μας το όρος Πάπιγκο και βορειοανατολικά το όρος Κλέφτης (υψόμετρο 1.846 μ.). Ο Κλέφτης ήταν ένα από τα μέτωπα που διεξήχθησαν οι μεγάλες μάχες του 1948. Σύμφωνα με τους αγωνιστές αλλά και άλλες μαρτυρίες, οι μάχες του Κλέφτη ήταν από τις σκληρότερες σε όλη τη διάρκεια του εμφυλίου. Ο Δημοκρατικός Στρατός, είχε προχωρήσει και σε έκδοση ενός βιβλίου για τις μάχες που έλαβαν χώρα εκεί.

Το Χειμώνα και την Ανοιξη του 1948 οι κύριες δυνάμεις του Δημοκρατικού Στρατού δρούσαν στην περιοχή του Γράμμου, επιφέροντας πολλά χτυπήματα, το κυριότερο εκ των οποίων ήταν η επίθεση στην Κόνιτσα, που έληξε στις 4 Γενάρη 1948. Ο κυβερνητικός στρατός, που είχε έρθει σε ιδιαίτερα δεινή θέση, επιχείρησε με τη μεγάλη επίθεση το καλοκαίρι του 1948 να εξοντώσει όσο το δυνατό ταχύτερα τις δυνάμεις του ΔΣΕ, με το «Σχέδιο Κορωνίς».

Σύμφωνα με αυτό, οι δυνάμεις της αντίδρασης θα κύκλωναν τους αντάρτες σε όλα τα μέτωπα γύρω από το Γράμμο. Η τελική έκβαση της μάχης, με τον περίφημο ελιγμό των δυνάμεων του ΔΣΕ στο Βίτσι, μέσω της Αλεβίτσας, προκάλεσε ιδιαίτερη σύγχυση στην αντίδραση. Μάλιστα ο αντιστράτηγος των κυβερνητικών στρατευμάτων Θρασύβουλος Τσακαλώτος έγραφε: «Δεν ξέρω ποιος είναι ο κυριότερος υπεύθυνος για τη μάχη του Γράμμου, του 1948. Ομως, δικαίως οι αγωνιζόμενοι αξιωματικοί έδωκαν εις το σχέδιον τούτο την ονομασία "νηπιώδες"».

Ενα από τα βασικότερα μέτωπα των επιχειρήσεων του 1948, αποτέλεσε το ύψωμα του Κλέφτη. Ο αγωνιστής Βάιος Τσατσαλίδης, μας περιγράφει πώς ξεκίνησε αυτή η μάχη τα ξημερώματα της 14ης Ιούνη 1948: «Ημουν στον 7ο Λόχο, με λοχαγό τον Νίκο Γιούρα στο Τάγμα του Αλευρά. Κρατούσαμε το χωριό Μόλυτσα βόρεια από τον Κλέφτη, προς το Σαραντάπορο και αποτελούσαμε τον προωθημένο λόχο του τάγματος. Στις 13 Ιούνη τα ξημερώματα, έρχεται ο αστικός στρατός από την Κόνιτσα και "γατζώθηκαν" (σσ: πήραν θέσεις) κάτω από το λόχο μας, στους πρόποδες του υψώματος με στόχο να χτυπήσουν τον Κλέφτη. Ο Αλευράς, ήξερε ότι δεν πρόκειται να τα βγάζαμε πέρα με τις κατά πολύ ισχυρότερες κυβερνητικές δυνάμεις και ήθελε να γυρίσουμε πίσω».

Η διάταξη του τάγματος, όπως μας εξιστορεί ο Β. Τσατσαλίδης, είχε ως εξής: Ο 5ος Λόχος ήταν τοποθετημένος νοτιοανατολικά του Κλέφτη προς το όρος Πάπιγκο, ο 7ος στο χωριό Μόλυτσα και ο 6ος λόχος, που ήταν και η διοίκηση του Τάγματος, στον Κλέφτη.

«Η αντίδραση», συνεχίζει ο Β. Τσατσαλίδης, «έστειλε το στρατό από την Κόνιτσα με πορεία προς Σαραντάπορο, για να μας κυκλώσει από Βορρά. Το σχέδιό τους ήταν να μας κυκλώσουν και εκεί να μας σφίξουν σαν "τανάλια". Ο Αλευράς, στέλνει το βράδυ της 13ης κρυπτογραφημένο τηλεγράφημα. Εκείνη τη βραδιά είχε πιάσει καλοκαιρινή μπόρα, πολύ δυνατή, με αποτέλεσμα να μην μπορούμε να διαβάσουμε το τηλεγράφημα. Αλλωστε, αν ανάβαμε φωτιά, ο εχθρός θα εντόπιζε αμέσως τη θέση μας και θα μας συνέτριβε. Ετσι, ο λοχαγός, στέλνει εμένα - εκείνη την περίοδο ήμουν σύνδεσμος του λόχου - στον Κλέφτη, που ήταν η διοίκηση, να βρω τον Αλευρά για να μάθουμε ποια ήταν η εντολή του».

«Η μετάβασή μου στον Κλέφτη, ήταν πολύ δύσκολη. Εβρεχε "καταρράκτες" και όλο το βράδυ περπατούσα, μέσα στις λάσπες και το κρύο. Το πρωί που φτάνω (σσ: 14 Ιούνη), μου λέει ο Αλευράς: "Πού είναι ο λόχος;". Οταν του εξηγώ τι έγινε, μου απαντάει: "Τέσσερις λέξεις ήταν στο τηλεγράφημα. Πάρε λόχο και έλα δω". Την ίδια μέρα επιστρέφω όσο πιο γρήγορα μπορούσα. Με το που φτάνω στο λόχο, η μάχη είχε ήδη ξεκινήσει. Κρατήσαμε όσο μπορούσαμε και την ίδια μέρα το απόγευμα έρχεται για ενίσχυση ο λόχος των αυτοματιστών. Διατηρήσαμε τις αρχικές μας θέσεις, όλο το βράδυ, παρά τις ολομέτωπες επιθέσεις των μοναρχοφασιστών, χωρίς καθόλου θύματα. Ετσι ξεκίνησε η μάχη του Κλέφτη».

Την Παρασκευή το βράδυ διανυκτερεύουμε στην Κόνιτσα. Χτισμένη αμφιθεατρικά στους πρόποδες του Σμόλικα, έχει μια εξαιρετικά σπάνια ομορφιά. Ο κάμπος της Κόνιτσας, ο Αώος ποταμός που περνάει δίπλα από την πόλη, σε συνδυασμό με τις απότομες βουνοκορφές, την υψηλή βλάστηση και το καταπράσινο τοπίο, συνθέτουν ένα μαγευτικό σκηνικό. Σε αυτό το μέρος, διεξήχθη η πρώτη μεγάλης έκτασης στρατιωτική επιχείρηση του Δημοκρατικού Στρατού.

Στις 25 Γενάρη του 1947, δύο μέρες μετά τη σύσταση Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης του βουνού, αρχίζουν οι επιχειρήσεις της Κόνιτσας που αποτελούν και την πρώτη μάχη τακτικού πολέμου που δίνει. Σε αυτή τη μάχη βρίσκονται αντιμέτωποι 12.000 άνδρες και από τις δύο πλευρές. Μέχρι τις 30 Δεκέμβρη, ο αγώνας είναι αμφίρροπος. Την επόμενη μέρα, παραμονές του νέου έτους, οι μοναρχοφασίστες, στέλνουν τα αεροπλάνα, σε μια προσπάθεια να σπάσουν τον κλοιό των ανταρτών, κάτι που τελικά καταφέρνουν. Στις 4 Γενάρη 1948, ο Δημοκρατικός Στρατός, οπισθοχωρεί.

«Παρά την τελική ήττα, ήταν από τις σημαντικότερες μάχες που δώσαμε σε αυτά τα βουνά. Σε περίπτωση που πετυχαίναμε, θα κλονίζονταν οι δυνάμεις της αντίδρασης και το ηθικό τους θα έπεφτε κατά πολύ, αφού θα έχαναν μια προωθημένη θέση τους», μας λέει η Χρυσούλα Γκόγκογλου, γενική γραμματέας της ΠΕΑΤΑΘ - ΔΣΕ.

Την επόμενη μέρα, ξεκινάμε τη διαδρομή μέσα στα αντάρτικα λημέρια του Γράμμου. Φτάνουμε στη Λυκόραχη, σημείο που ήταν το αρχηγείο του ΔΣΕ για μεγάλο χρονικό διάστημα, στη διάρκεια των επιχειρήσεων το καλοκαίρι του 1948.

Ανεβαίνουμε, το βουνό από ένα κακοτράχαλο δρόμο, για να καταλήξουμε στο σημείο που τον Αύγουστο του 1996, η ΓΓ της ΚΕ του ΚΚΕ Αλέκα Παπαρήγα είχε τοποθετήσει, ως επικεφαλής αντιπροσωπείας του Κόμματος, μια λιτή πλάκα, τιμώντας του νεκρούς αγωνιστές του ΔΣΕ, για μια Ελλάδα, ελεύθερη από τον ιμπεριαλιστικό ζυγό. Οι αγωνιστές του Δημοκρατικού Στρατού, ένιωσαν νέοι για άλλη μια φορά. Στο σημείο καταθέτουν λίγα λουλούδια για τους συναγωνιστές τους που χάθηκαν πρόωρα. Κατεβαίνοντας από το σημείο που είναι το μνημείο, μας λέει ένας αγωνιστής: «Ξανάνιωσα 25 χρονών. Δε θα μπορούσα ποτέ να επιτρέψω στον εαυτό μου να μην ανέβει αυτή την ανηφοριά».

Επόμενη στάση, το Μάλι Μάδι, στα ελληνοαλβανικά σύνορα. Αμέσως μετά το μεγάλο ελιγμό του 1948, οι δυνάμεις των μοναρχοφασιστών επιχείρησαν να συντρίψουν άμεσα το Δημοκρατικό Στρατό. Πρώτη τους κίνηση ήταν να χτυπήσουν τις αντάρτικες δυνάμεις στο Μάλι Μάδι. Οι αγωνιστές του ΔΣΕ αμύνθηκαν και τη νύχτα της 9ης προς 10 Σεπτέμβρη του 1948 πέρασαν στην αντεπίθεση, συντρίβοντας τους μοναρχοφασίστες.

«Το 1948, ήμουν στην 107η μεραρχία του ΔΣΕ, μόλις είχα περάσει από τη Γιουγκοσλαβία και το Μπούλκες στην Ελλάδα, αμέσως μετά τις επιχειρήσεις του καλοκαιριού», μας λέει ο Χρήστος Ζιμπίδης, ο οποίος πολέμησε στο Μάλι Μάδι. «Οταν ήμουν στο Μπούλκες μας συγκέντρωσαν όλους τους Ελληνες σε έναν κινηματογράφο και μας είπαν ότι ο Δημοκρατικός Στρατός χρειάζεται άμεσα ενισχύσεις, για να συνεχίσει τον αγώνα της απελευθέρωσης της χώρας. Αμέσως, κατατάχτηκα εθελοντής, πήγα στις Πρέσπες και από εκεί ήρθα στο Μάλι Μάδι».

«Μας επιτέθηκαν το βράδυ, αρχές Σεπτέμβρη πρέπει να ήταν. Κρατήσαμε τις θέσεις όσο μπορούσαμε πιο καλά. Κάναμε οικονομία στα πυρομαχικά. Μια σφαίρα παραπάνω μπορεί να στοίχιζε τη ζωή σου. Κρατήσαμε αρκετές μέρες την επίθεση των φασιστών. Οι κυβερνητικοί πίστευαν - όπως μας έλεγαν αιχμάλωτοι που είχαμε πιάσει - ότι μέσα σε μια εβδομάδα θα μας ξεμπέρδευαν. Μάλιστα ένας από αυτούς μου είχε πει: "Οταν μας έστειλαν εδώ μας λέγανε ότι είναι δυο - τρεις συμμορίες κατσαπλιάδων. Αλλά εδώ όπως βλέπω είστε οργανωμένος στρατός"».

«Η αντεπίθεση ορίστηκε το βράδυ 9 προς 10 Σεπτέμβρη. Εμείς κινηθήκαμε προς Μεσοποταμιά. Υποχώρησαν αμέσως. Πολλοί από αυτούς έφτασαν μέχρι την Καστοριά».

Κυριακή, τελευταία μέρα του προσκυνήματος στο Γράμμο και το Βίτσι. Προορισμός μας το «σφαγείο», όπως λένε οι σύντροφοι τη Φλώρινα, που πολέμησαν στην επιχείρηση κατάληψής της από το Δημοκρατικό Στρατό. Εκεί, σε ένα χωράφι λίγο έξω από την πόλη, οι φασίστες έσκαψαν ομαδικό τάφο για τους αντάρτες, θάβοντας μέσα σε αυτόν, ακόμη και τραυματισμένους αγωνιστές. Οι αγωνιστές, καταθέτουν λίγα λουλούδια και τραγουδούν το «Επέσατε Θύματα», τηρώντας ενός λεπτού σιγή. «Κανείς δεν ξέρει πόσα παλικάρια θάφτηκαν εδώ μέσα, πρέπει όμως να είναι πάνω από 800 αντάρτες που πολέμησαν για τη λευτεριά της πατρίδας», μας λέει η Ελένη Τσόκα.

«Οταν ήρθαμε στη Φλώρινα», μας διηγείται η Ελένη Τσόκα, «μας άρχισαν με τα πολυβόλα, λες και ήξεραν ότι θα είμαστε εκεί. Τα είχαν στήσει σε όλα τα επίκαιρα σημεία γύρω από την πόλη. Αρχισαν να "βαράνε στο ψαχνό". Δίπλα μου ήταν ο διμοιρίτης που είχα. Ο Σταυράκος από τον Εβρο. Τον βρήκε ένα βλήμα και φώναζε "Ελένη, πάρε με από εδώ". Αυτή η φωνή, τόσα χρόνια μετά, δε βγαίνει από τα αυτιά μου. Μας είχαν κυκλώσει και μας βαρούσαν. Αυτά τα κορμιά μάζεψαν και χωρίς να τους νοιάζει αν είναι ζωντανοί ή όχι, τους έθαψαν εδώ»...

Η μάχη της Φλώρινας άρχισε τη νύχτα της 11ης προς 12η Φλεβάρη 1949 και τέλειωσε την επόμενη νύχτα με πλήρη αποτυχία των δυνάμεων του Δημοκρατικού Στρατού, επιφέροντας βαριές απώλειες στους αντάρτες.