Το εργοστάσιο Σαπόρτα, διεθνούς φήμης αρχιτέκτονα του μεσοπολέμου, βορά στο επιχειρηματικό κέρδος.Η «ελληνική αντίληψη» σεβασμού στην ιστορία

Οι αντικειμενικές συνθήκες αρκούν για να εξηγήσουν, όχι όμως για να αποτελέσουν άλλοθι για την πολιτική έκφανση του κεφαλαίου έτσι όπως αυτή κυβερνά από το '50 και μετά, περίοδο που αποκρυσταλλώνονται οι βασικές επιλογές στην πολιτιστική πολιτική και ξεκινά το «πογκρόμ» εναντίον, κυρίως, της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς. Ο καθηγητής του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου (ΕΜΠ), Γ. Σαρηγιάννης, σημειώνει («Αθήνα 1830 - 2000 Εξέλιξη - Πολεοδομία - Μεταφορές») πως η μεταπολεμική εξέλιξη της Αθήνας δεν είναι ούτε «άναρχη», ούτε «ακατανόητη», αλλά «άμεσο και κατ' ευθείαν αποτέλεσμα της πολιτικής που επέβαλε στη χώρα μας το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και η Διεθνής Τράπεζα το 1952 μέσω της γνωστής "Εκθεσης Βαρβαρέσου", η οποία, ανάμεσα στα άλλα, επέβαλε ως βασική οικονομική δραστηριότητα την οικοδομή». Φυσικά, οι κυρίαρχες πολιτικές δυνάμεις της χώρας δεν... «αντιστάθηκαν» διόλου σε αυτόν τον «καταμερισμό».

Στη Μητροπόλεως...

Ο πρόεδρος της Σχολής, Γ. Γεράκης, το έθεσε ως εξής: κατήγγειλε εξαρχής τις αυθαίρετες κατεδαφίσεις σημαντικών κτιρίων της Αθήνας - και όχι μόνο - όπως του Ζενέτου, του Φιξ, τα κτίρια του Σαπόρτα κ.ά. ως κατεδαφίσεις οι οποίες «διακόπτουν την αρχιτεκτονική συνέχεια της πόλης, το πέρασμα της ιστορίας. Διότι η ιστορία περνάει μέσα από την αρχιτεκτονική κατά κύριο λόγο και φτάνουν στο σημείο να γκρεμίζονται όλα προς όφελος των οικονομικών συμφερόντων».

Ο καθηγητής, Γ. Σαρηγιάννης, μέλος της τριμελούς επιτροπής της Σχολής που ασχολήθηκε με το θέμα (μαζί με τους καθηγητές Τ. Παπαϊωάννου και Α. Ρόκα, που συνέταξαν και την έκθεση της Σχολής για τα ξενοδοχεία «Ξενία») στάθηκε σε τρεις διαπιστώσεις από την έρευνα: 1) Διαπιστώθηκε η ανυπαρξία πολιτικής προστασίας των μνημείων που «κακοποιούνται βάναυσα» με βασικό κίνητρο την κερδοσκοπία στη γη που συνεπικουρείται από τον «εθνικισμό αμόρφωτων δημοτικών αρχόντων». 2) Διαπιστώθηκε η φαλκίδευση και διαστρέβλωση του Νόμου 2831/2000, γνωστού και ως ΓΟΚ 2000, που στο άρθρο 4 «πολύ σωστά αναφέρει ότι επιτρέπονται τροποποιήσεις στα διατηρητέα κτίρια και κάποιες συγκεκριμένες μεταβολές, με τον όρο ότι αυτές αξιοποιούν το διατηρητέο ως διατηρητέο».

Μέγαρο Κυδαθηναίων και Φιλελλήνων. Τι θα απομείνει μετά τις «ειδικές ρυθμίσεις»;

Η τρίτη διαπίστωση του Γ. Σαρηγιάννη αφορούσε στη συμμετοχή του Πολυτεχνείου σε διάφορα γνωμοδοτικά όργανα του κράτους, όπως το Κεντρικό Συμβούλιο Νεωτέρων Μνημείων (ΚΣΝΜ) του υπουργείου Πολιτισμού. Παλιότερα στο ΚΣΝΜ συμμετείχαν (εκτός των άλλων) τρεις καθηγητές του ΕΜΠ που ορίζονταν από τη Σύγκλητο, ενώ η απόφαση του οργάνου ήταν υποχρεωτική για τον εκάστοτε υπουργό. Αργότερα, «σε μια διαδικασία αποδυνάμωσης αυτού του θεσμού» το συμβούλιο μετατράπηκε σε γνωμοδοτικό, με την τελική απόφαση να την έχει ο υπουργός. Ετσι «αρχίζει μια διαδικασία νόθευσης της σύνθεσής του, τέτοια ώστε το ΚΣΝΜ και το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο να είναι μονίμως υποχείρια της εκάστοτε πολιτικής ηγεσίας». Για παράδειγμα, τους καθηγητές του ΕΜΠ στο συμβούλιο τους διορίζει πλέον ο υπουργός, γεγονός που χαρακτηρίστηκε ως αντισυνταγματικό.

Ο Μιχάλης Δεκλερής, πρόεδρος του Επιμελητηρίου Περιβάλλοντος και Βιωσιμότητας και επίτιμος αντιπρόεδρος του Συμβουλίου της Επικρατείας, παρουσίασε και μια άλλη ενδιαφέρουσα πλευρά του ζητήματος. Αποκάλυψε τους τρόπους με τους οποίους η ασυδοσία του κεφαλαίου καταργεί στην πράξη οποιαδήποτε νομοθεσία μπορεί να λειτουργήσει ανασταλτικά ως προς την καταστροφή, έστω και στο πλαίσιο του αστικού δικαστικού συστήματος. «Εμείς, στο Ε΄ Τμήμα του ΣτΕ, είχαμε διαμορφώσει μια αυστηρώς επιστημονική έννοια του περιβάλλοντος, την οποία είχαμε ορίσει ως το φυσικό, πολιτιστικό και κοινωνικό κεφάλαιο της χώρας», είπε ο Μ. Δεκλερής. «Με αυτόν τον ορισμό, το κεφάλαιο αυτό ήταν μετρήσιμο. Δηλαδή μπορούμε να υπολογίσουμε ποια είναι τα οικοσυστήματα που συνιστούν το φυσικό κεφάλαιο, να περιγράψουμε και να απαριθμήσουμε την πολιτιστική μας κληρονομιά, σε μνημεία, κτίρια κλπ. και να απαριθμήσουμε τους αλτρουιστικούς θεσμούς που έχουμε, που είναι και αυτοί μέρος του κεφαλαίου αυτού. Η έννοια της νομολογίας είναι πως μπορείς να κάνεις οτιδήποτε, πάντως δεν μπορείς να θίξεις αυτό το κεφάλαιο».

«Μία κατηγορία που μας απασχολεί είναι τα λεγόμενα διατηρητέα», συνέχισε ο ομιλητής. «Δηλαδή κτίρια που πρέπει να διατηρηθούν εσαεί, όχι μόνο γιατί είναι έργα τέχνης - υπάρχουν κτίρια που δεν είναι - αλλά είναι αντιπροσωπευτικά δείγματα μιας φάσεως της αρχιτεκτονικής παραδόσεως της χώρας. Η προστασία αυτή παρεσχέθη από το νόμο, αλλά μεταξύ του νόμου και της πραγματικότητας υπάρχει χάσμα. Ο θεσμός δεν οργανώθηκε καλά από την αρχή. Δεν παρεσχέθηκαν και τα απαραίτητα κίνητρα ώστε να είναι εκούσια η προστασία. Ετσι, από πλευράς ιδιωτών και κράτους είχαμε διάφορα τεχνάσματα από τα οποίο εφαίνετο ότι ετηρείτο ο νόμος, αλλά στην πραγματικότητα παραβιαζόταν. Χαρακτηριστική περίπτωση: διατηρείται το κτίριο, αλλά τελικά διατηρείται μόνο το κέλυφος. Συνήθως η πρόσοψη και αν».

Ενα «κλασικό παράδειγμα», κατά τον ομιλητή, είναι το «ταπεινό» σπίτι στη συμβολή της οδού Κοραή με την Πανεπιστημίου. Για το κτίριο αυτό έγιναν δίκες στο ΣτΕ και τελικά απαγορεύθηκε να χτιστεί στο ίδιο οικόπεδο μεγαλύτερο κτίριο. «Τελικά, υπάρχει ένα γυάλινο τεράστιο κτίριο πίσω από αυτό και το διατηρητέο αποτελεί άλλοθι για το μεγαθήριο. Κατά παράβαση της απόφασης χτίστηκε το νέο». Για τον κ. Δεκλερή, αυτό αποτελεί δείγμα της διακωμώδησης που υφίσταται ο θεσμός του διατηρητέου.

Ο Βασίλης Δωροδίνης, αντιπρόεδρος της Ελληνικής Εταιρείας για την Προστασία του Περιβάλλοντος και της Πολιτιστικής Κληρονομιάς, ανέφερε το παράδειγμα του «Εξέλσιορ», του ξενοδοχείου των αρχών του 20ού αιώνα επί της Σταδίου στην Ομόνοια, που το πήρε η Εθνική Τράπεζα. «Ηταν η πρώτη εμφανής κατεδάφιση όλου του εσωτερικού, ενός κτιρίου πολύ μεγάλου και με πολύ μεγάλα δωμάτια, που θα μπορούσε να λειτουργήσει άνετα και ως είχε, ως τράπεζα. Οπου υπάρχει τράπεζα και της δίδεται παλιό κτίριο, κάνει λίμπα το εσωτερικό», σημείωσε.

Πρόσθεσε ότι «το πελατειακό σύστημα κατεξοχήν εκφράζεται μέσα από τις παραχωρήσεις για την προστασία των διατηρητέων» και υπενθύμισε πως η πολιτική αποχαρακτηρισμών κτιρίων από το ΥΠΠΟ γινόταν και πριν την κατάργηση της υποχρεωτικότητας των αποφάσεων για τον υπουργό από τα συμβούλιά του. Παράδειγμα, η αποθήκη που έχτισε ο Κλεάνθης στον Πειραιά, η οποία κόπηκε στη μέση και η μισή κατεδαφίστηκε.

Από τον μακρύ κατάλογο των διατηρητέων που απαξιώθηκαν με τους παραπάνω τρόπους, ξεχωρίζουν αυτά που αποκαλύπτουν αφ' ενός την «ελαστικότητα» της νομοθεσίας, αφ' ετέρου την «ελαστικότητα» των υπουργείων στην κατά το δοκούν ερμηνεία της νομοθεσίας, όταν αυτή δε «βολεύει». Η «προστασία» του κτιρίου μόνο με τη διατήρηση της πρόσοψης είναι αποτέλεσμα των λεγόμενων ειδικών ρυθμίσεων. Οταν όμως κι αυτές δεν αρκούν για να ικανοποιήσουν τους ιδιώτες, τότε, όπως σημειώνεται στην έκθεση της Σχολής, «το μνημείο από την αρχή δεν κηρύσσεται ολόκληρο διατηρητέο, αλλά μόνο οι όψεις του (...) Στις δεκάδες περιπτώσεις τέτοιων "ειδικών όρων προστασίας" έχουν κατεδαφιστεί εκπληκτικά εσωτερικά παλαιών αρχοντικών (...) Εχουμε να κάνουμε με μια συνειδητή παραποίηση της Νομοθεσίας, δεδομένου ότι ο όρος προστασίας μετατρέπεται σε δυνατότητα στυγνής εκμετάλλευσης του διατηρητέου "από το παράθυρο"».

Η πρώτη εφαρμογή αυτής της μεθόδου καταγράφηκε στο κτίριο της Κτηματικής Τράπεζας στην Πανεπιστημίου, με οικοδόμηση πίσω και πάνω από το διατηρητέο. Το 1985, το ΥΠΕΧΩΔΕ χαρακτηρίζει ως διατηρητέα 260 κτίρια του παλιού εμπορικού τριγώνου της Αθήνας, αλλά με «ιδιαίτερα "ελαστικές" διατάξεις». Ετσι, το εν λόγω Προεδρικό Διάταγμα χαρακτηρίζει τα κτίρια διατηρητέα, «πλην όμως, σε σειρά άρθρων του ίδιου ΠΔ καθορίζονται τέτοιοι "ειδικοί όροι και περιορισμοί (;!) δόμησης" για συγκεκριμένα κτίρια από τα 260, αλλά και γενικότεροι για όλα, που τελικά αναιρείται η θεσπιζόμενη προστασία τους». Ενώ «επαναλαμβάνεται σε πολλά άρθρα ότι δεν πρέπει να αλλοιώνεται η αρχιτεκτονική μορφή του κτιρίου και να προστατεύονται τα επιμέρους αρχιτεκτονικά και μορφολογικά στοιχεία του, στη συνέχεια επιτρέπονται τα πάντα (...)».

Βέβαια, ο κατάλογος των κτιρίων που θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν διατηρητέα, αλλά ποτέ δεν έγινε αυτό, ίσως να είναι ακόμη μακρύτερος. Το πιθανότερο είναι πως δε θα μάθουμε ποτέ το μέγεθος αυτής της καταστροφής. Στην έκθεση αναφέρεται μόνο ένα παράδειγμα. Αυτό του κτιρίου της «Ford» στη λεωφόρο Συγγρού, «από τα πλέον ονομαστά έργα του Μοντέρνου κινήματος, του αρχιτέκτονα Γ. Κοντολέοντος», το οποίο κατεδαφίστηκε «απλά διότι δεν ενδιαφέρθηκε κανείς να το κηρύξει διατηρητέο»...