Ο Μιχάλης Δεκλερής, πρόεδρος του Επιμελητηρίου Περιβάλλοντος και Βιωσιμότητας και επίτιμος αντιπρόεδρος του Συμβουλίου της Επικρατείας, παρουσίασε και μια άλλη ενδιαφέρουσα πλευρά του ζητήματος. Αποκάλυψε τους τρόπους με τους οποίους η ασυδοσία του κεφαλαίου καταργεί στην πράξη οποιαδήποτε νομοθεσία μπορεί να λειτουργήσει ανασταλτικά ως προς την καταστροφή, έστω και στο πλαίσιο του αστικού δικαστικού συστήματος. «Εμείς, στο Ε΄ Τμήμα του ΣτΕ, είχαμε διαμορφώσει μια αυστηρώς επιστημονική έννοια του περιβάλλοντος, την οποία είχαμε ορίσει ως το φυσικό, πολιτιστικό και κοινωνικό κεφάλαιο της χώρας», είπε ο Μ. Δεκλερής. «Με αυτόν τον ορισμό, το κεφάλαιο αυτό ήταν μετρήσιμο. Δηλαδή μπορούμε να υπολογίσουμε ποια είναι τα οικοσυστήματα που συνιστούν το φυσικό κεφάλαιο, να περιγράψουμε και να απαριθμήσουμε την πολιτιστική μας κληρονομιά, σε μνημεία, κτίρια κλπ. και να απαριθμήσουμε τους αλτρουιστικούς θεσμούς που έχουμε, που είναι και αυτοί μέρος του κεφαλαίου αυτού. Η έννοια της νομολογίας είναι πως μπορείς να κάνεις οτιδήποτε, πάντως δεν μπορείς να θίξεις αυτό το κεφάλαιο».

«Μία κατηγορία που μας απασχολεί είναι τα λεγόμενα διατηρητέα», συνέχισε ο ομιλητής. «Δηλαδή κτίρια που πρέπει να διατηρηθούν εσαεί, όχι μόνο γιατί είναι έργα τέχνης - υπάρχουν κτίρια που δεν είναι - αλλά είναι αντιπροσωπευτικά δείγματα μιας φάσεως της αρχιτεκτονικής παραδόσεως της χώρας. Η προστασία αυτή παρεσχέθη από το νόμο, αλλά μεταξύ του νόμου και της πραγματικότητας υπάρχει χάσμα. Ο θεσμός δεν οργανώθηκε καλά από την αρχή. Δεν παρεσχέθηκαν και τα απαραίτητα κίνητρα ώστε να είναι εκούσια η προστασία. Ετσι, από πλευράς ιδιωτών και κράτους είχαμε διάφορα τεχνάσματα από τα οποίο εφαίνετο ότι ετηρείτο ο νόμος, αλλά στην πραγματικότητα παραβιαζόταν. Χαρακτηριστική περίπτωση: διατηρείται το κτίριο, αλλά τελικά διατηρείται μόνο το κέλυφος. Συνήθως η πρόσοψη και αν».

Ενα «κλασικό παράδειγμα», κατά τον ομιλητή, είναι το «ταπεινό» σπίτι στη συμβολή της οδού Κοραή με την Πανεπιστημίου. Για το κτίριο αυτό έγιναν δίκες στο ΣτΕ και τελικά απαγορεύθηκε να χτιστεί στο ίδιο οικόπεδο μεγαλύτερο κτίριο. «Τελικά, υπάρχει ένα γυάλινο τεράστιο κτίριο πίσω από αυτό και το διατηρητέο αποτελεί άλλοθι για το μεγαθήριο. Κατά παράβαση της απόφασης χτίστηκε το νέο». Για τον κ. Δεκλερή, αυτό αποτελεί δείγμα της διακωμώδησης που υφίσταται ο θεσμός του διατηρητέου.

Ο Βασίλης Δωροδίνης, αντιπρόεδρος της Ελληνικής Εταιρείας για την Προστασία του Περιβάλλοντος και της Πολιτιστικής Κληρονομιάς, ανέφερε το παράδειγμα του «Εξέλσιορ», του ξενοδοχείου των αρχών του 20ού αιώνα επί της Σταδίου στην Ομόνοια, που το πήρε η Εθνική Τράπεζα. «Ηταν η πρώτη εμφανής κατεδάφιση όλου του εσωτερικού, ενός κτιρίου πολύ μεγάλου και με πολύ μεγάλα δωμάτια, που θα μπορούσε να λειτουργήσει άνετα και ως είχε, ως τράπεζα. Οπου υπάρχει τράπεζα και της δίδεται παλιό κτίριο, κάνει λίμπα το εσωτερικό», σημείωσε.

Πρόσθεσε ότι «το πελατειακό σύστημα κατεξοχήν εκφράζεται μέσα από τις παραχωρήσεις για την προστασία των διατηρητέων» και υπενθύμισε πως η πολιτική αποχαρακτηρισμών κτιρίων από το ΥΠΠΟ γινόταν και πριν την κατάργηση της υποχρεωτικότητας των αποφάσεων για τον υπουργό από τα συμβούλιά του. Παράδειγμα, η αποθήκη που έχτισε ο Κλεάνθης στον Πειραιά, η οποία κόπηκε στη μέση και η μισή κατεδαφίστηκε.

Από τον μακρύ κατάλογο των διατηρητέων που απαξιώθηκαν με τους παραπάνω τρόπους, ξεχωρίζουν αυτά που αποκαλύπτουν αφ' ενός την «ελαστικότητα» της νομοθεσίας, αφ' ετέρου την «ελαστικότητα» των υπουργείων στην κατά το δοκούν ερμηνεία της νομοθεσίας, όταν αυτή δε «βολεύει». Η «προστασία» του κτιρίου μόνο με τη διατήρηση της πρόσοψης είναι αποτέλεσμα των λεγόμενων ειδικών ρυθμίσεων. Οταν όμως κι αυτές δεν αρκούν για να ικανοποιήσουν τους ιδιώτες, τότε, όπως σημειώνεται στην έκθεση της Σχολής, «το μνημείο από την αρχή δεν κηρύσσεται ολόκληρο διατηρητέο, αλλά μόνο οι όψεις του (...) Στις δεκάδες περιπτώσεις τέτοιων "ειδικών όρων προστασίας" έχουν κατεδαφιστεί εκπληκτικά εσωτερικά παλαιών αρχοντικών (...) Εχουμε να κάνουμε με μια συνειδητή παραποίηση της Νομοθεσίας, δεδομένου ότι ο όρος προστασίας μετατρέπεται σε δυνατότητα στυγνής εκμετάλλευσης του διατηρητέου "από το παράθυρο"».

Η πρώτη εφαρμογή αυτής της μεθόδου καταγράφηκε στο κτίριο της Κτηματικής Τράπεζας στην Πανεπιστημίου, με οικοδόμηση πίσω και πάνω από το διατηρητέο. Το 1985, το ΥΠΕΧΩΔΕ χαρακτηρίζει ως διατηρητέα 260 κτίρια του παλιού εμπορικού τριγώνου της Αθήνας, αλλά με «ιδιαίτερα "ελαστικές" διατάξεις». Ετσι, το εν λόγω Προεδρικό Διάταγμα χαρακτηρίζει τα κτίρια διατηρητέα, «πλην όμως, σε σειρά άρθρων του ίδιου ΠΔ καθορίζονται τέτοιοι "ειδικοί όροι και περιορισμοί (;!) δόμησης" για συγκεκριμένα κτίρια από τα 260, αλλά και γενικότεροι για όλα, που τελικά αναιρείται η θεσπιζόμενη προστασία τους». Ενώ «επαναλαμβάνεται σε πολλά άρθρα ότι δεν πρέπει να αλλοιώνεται η αρχιτεκτονική μορφή του κτιρίου και να προστατεύονται τα επιμέρους αρχιτεκτονικά και μορφολογικά στοιχεία του, στη συνέχεια επιτρέπονται τα πάντα (...)».

Βέβαια, ο κατάλογος των κτιρίων που θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν διατηρητέα, αλλά ποτέ δεν έγινε αυτό, ίσως να είναι ακόμη μακρύτερος. Το πιθανότερο είναι πως δε θα μάθουμε ποτέ το μέγεθος αυτής της καταστροφής. Στην έκθεση αναφέρεται μόνο ένα παράδειγμα. Αυτό του κτιρίου της «Ford» στη λεωφόρο Συγγρού, «από τα πλέον ονομαστά έργα του Μοντέρνου κινήματος, του αρχιτέκτονα Γ. Κοντολέοντος», το οποίο κατεδαφίστηκε «απλά διότι δεν ενδιαφέρθηκε κανείς να το κηρύξει διατηρητέο»...