Αρης Βελουχιώτης, από το λεύκωμα του Ντιμίτρι Κεσσεα

Ο Αρης Βελουχιώτης (Θανάσης Κλάρας) υπήρξε ένα από τα ιστορικά πρόσωπα, που ταυτίστηκαν με τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα του λαού μας ενάντια στη γερμανοϊταλική κατοχή. Στις περισσότερες καταγραφές της πορείας του, ο Βελουχιώτης μετατράπηκε σε σύμβολο αγγίζοντας τα όρια της μυθοπλασίας και ενσωματώνοντας απόλυτα ή διαμετρικά αντίθετα μεταξύ τους χαρακτηριστικά (είτε του απόλυτου καλού είτε του απόλυτου κακού, είτε του ηρωισμού είτε της βαρβαρότητας), ανάλογα με τις πολιτικές και ηθικές επιδιώξεις του κάθε συγγραφέα.

Ενα πρόσθετο στοιχείο μιας σειράς ιστορικοπολιτικών προσεγγίσεων αποτελεί η αποθέωση της προσωπικότητας του Αρη, από αστούς και οπορτουνιστές ιστοριογράφους, αλλά σε αντιπαράθεση με το ΚΚΕ. Στόχος, η συκοφάντηση και η υποβάθμιση του ρόλου του Κόμματος σε μιαν από τις πιο σημαντικές και ένδοξες περιόδους του λαϊκού κινήματος, κατά την οποία το ΚΚΕ αναδείχτηκε στην πιο σημαίνουσα πολιτική δύναμη του τόπου, ο καθοδηγητής και ο βασικός αιμοδότης της ΕΑΜικής Αντίστασης, όταν ο αστικός πολιτικός κόσμος είτε έφευγε από την Ελλάδα, είτε απείχε του αγώνα, είτε συνεργαζόταν με τους Γερμανοϊταλούς.

Αποκτά, λοιπόν, ιδιαίτερη σημασία για την αξιολόγηση των διαφόρων αναλύσεων, από ποια πλευρά προβάλλεται το θέμα της προσωπικότητας του Αρη. Διότι, όταν ένας συγγραφέας διαρρηγνύει τα ιμάτιά του παίρνοντας τον Αρη υπό την «προστασία» του, τη στιγμή που θεωρεί ότι καλώς έγινε η «Συμφωνία της Βάρκιζας», είναι αρκετό για να θέσει σε προβληματισμό τον κάθε καλοπροαίρετο παρατηρητή.

Στο πλαίσιο αυτής της λογικής, ο Αρης Βελουχιώτης δεν αποτελεί μοναδική περίπτωση, αλλά εντάσσεται σε μια σειρά περιπτώσεων στελεχών του ΚΚΕ που έχουν χρησιμοποιηθεί κατά τον ίδιο τρόπο (όπως, για παράδειγμα, ο Νίκος Πλουμπίδης, ο Νίκος Μπελογιάννης κ.ά.) και με τον ίδιο σκοπό: Να κτυπηθεί το ΚΚΕ σήμερα, να κτυπηθεί η πολιτική του, που ενοχλεί.

Ας δούμε, όμως, συγκεκριμένα την περίπτωση του Αρη Βελουχιώτη.

Η προσφορά του Βελουχιώτη στη δημιουργία των πρώτων ΕΛΑΣίτικων ομάδων, αλλά και στη σύσταση αργότερα των αρχηγείων του ΕΛΑΣ υπήρξε σημαντική, με την αναμφισβήτητη συμβολή και του Στέφανου Σαράφη. Στον Αρη αποδίδεται η έμπνευση και αποκρυστάλλωση των οργανωτικών δομών του ΕΛΑΣ, καθώς και η θέσπιση μιας σειράς στρατιωτικών και ηθικών κανόνων λειτουργίας του αντάρτικου. Δημιουργήθηκε έτσι μια ηθική, πολιτική και οργανωτική σχέση αλληλεγγύης μεταξύ του νεοϊδρυθέντος λαϊκού απελευθερωτικού στρατού με τις φτωχές λαϊκές μάζες και υπεράσπισής τους από την αδικία. Το γεγονός αυτό θα αποβεί ιδιαίτερα θετικό στην τόνωση του ηθικού των δεύτερων, καθώς και στην ανάπτυξη των γραμμών και του κύρους του πρώτου.

Οι στρατιωτικές επιτυχίες του ΕΛΑΣ (όπως αυτή στο Γοργοπόταμο κ.ά.) και η σταδιακή εκκαθάριση ευρύτερων τμημάτων της επαρχιακής Ελλάδας από τους τοπικούς αντιπροσώπους της κατοχικής κυβέρνησης έδωσαν το έναυσμα και αποτέλεσαν τη βάση για την ανάδειξη της λαϊκής αυτοδιοίκησης. Οι αντικειμενικά αυξανόμενες ανάγκες συντονισμού του ραγδαία αναπτυσσόμενου ΕΛΑΣ οδήγησαν, το Μάη του 1943, στη συγκρότηση του Γενικού Στρατηγείου. Ο Βελουχιώτης επωμίστηκε την ευθύνη του καπετάνιου του ΓΣ του ΕΛΑΣ, με στρατιωτικό αρχηγό τον στρατηγό Στέφανο Σαράφη και πολιτικό αντιπρόσωπο του ΕΑΜ τον Ανδρέα Τζήμα (Σαμαρινιώτη).

Το Φλεβάρη - Μάρτη του 1945, ο Αρης ήρθε σε επαφή με στελέχη του ΚΚΕ, προκειμένου να οργανωθεί η συνέχιση του ένοπλου αγώνα. Το Κόμμα επιχείρησε να τον μεταπείσει. Σε συνάντηση στα Τρίκαλα με ηγετικό στέλεχος του ΚΚΕ, προτάθηκε στον Αρη να γυρίσει στην Αθήνα, προκειμένου να αναλάβει επικεφαλής στην υπό ίδρυση «Συνομοσπονδία Εθνικών Αγωνιστών». Ο Αρης αρνήθηκε, αποφεύγοντας όμως τη «σύγκρουση». Στη συνέχεια, παρουσιάστηκε σε μία κομματική σύσκεψη στη Ρούμελη, όπου κατήγγειλε ανοιχτά την πολιτική του ΚΚΕ, προτείνοντας τη δημιουργία του «Μετώπου Εθνικής Ανεξαρτησίας» (ΜΕΑ).

Τελικά, συμφωνήθηκε να αναστείλει ο Αρης κάθε δραστηριότητα, έως ότου αποφασίσει το ΠΓ να δεχτεί προηγούμενη πρότασή του να φύγει στο εξωτερικό. Το απαραίτητο, όμως, φύλλο πορείας δεν έφτασε ποτέ. Μια βδομάδα μετά, ο Βελουχιώτης απηύθυνε επιστολή «προς όλα τα μέλη της ΚΕ του ΚΚΕ», στην οποία επαναλάμβανε για άλλη μια φορά τις απόψεις και τις διαφωνίες του. Η 11η Ολομέλεια της ΚΕ (5-10 Απρίλη) καταδίκασε τη στάση του και αποφάσισε τη διαγραφή του.

Στις 29 Μάη επέστρεψε στην Αθήνα από το γερμανικό στρατόπεδο Νταχάου, όπου ήταν κρατούμενος επί 4 χρόνια, ο Νίκος Ζαχαριάδης, Γενικός Γραμματέας της ΚΕ του ΚΚΕ, αναπτερώνοντας το ηθικό του ΕΑΜικού κόσμου γενικότερα, αλλά και του Αρη ειδικότερα. Ο τελευταίος επιδίωξε συνάντηση μαζί του και, μέσω του αδελφού του Μπάμπη Κλάρα, απέστειλε στον Νίκο Ζαχαριάδη αναλυτική επιστολή, προκειμένου να του εκθέσει τις απόψεις του. Σύμφωνα, μάλιστα, με μαρτυρία του συμπολεμιστή του Η. Αρμάγου, την περίοδο που ο Αρης καταδιωκόταν από τον κυβερνητικό στρατό βρισκόταν καθ' οδόν για την Αθήνα, με σκοπό να τον συναντήσει και προσωπικά. Η συνάντηση, όμως, αυτή δεν πραγματοποιήθηκε. Στις 15 Ιούνη η ομάδα του Αρη βρέθηκε περικυκλωμένη και, συνειδητοποιώντας πως δεν υπήρχε διέξοδος διαφυγής, αποφάσισε να αυτοκτονήσει.

Η διαγραφή του δεν αναιρεί την προσφορά του ως κομμουνιστή, ανεξάρτητα από το ότι η δικαιολόγηση της διαγραφής εμπεριείχε και άδικους χαρακτηρισμούς. Ανησυχούσε και ο Αρης για την πορεία του αγώνα, καθώς και για την τύχη χιλιάδων πρώην συμπολεμιστών του, οι οποίοι μετά τη «Συμφωνία της Βάρκιζας» καταδιώκονταν από το αστικό κράτος, ενώ διαφωνούσε με την εκτίμηση του συσχετισμού δυνάμεων που έκανε το ΚΚΕ και την επιλογή των μορφών πάλης στη συγκεκριμένη περίοδο. Λειτούργησε, όμως, μεμονωμένα και σπασμωδικά, όχι συλλογικά και με υπομονή. Από μαρτυρίες συντρόφων και συμπολεμιστών του, φαίνεται ότι αυτά ίσως είχε αρχίσει να τα συνειδητοποιεί προς το τέλος, όμως ήταν πλέον αργά.

Σε ποιο βαθμό μπορεί να ισχύει ο ισχυρισμός που προβάλλεται, πως η τύχη της Ελλάδας θα ήταν διαφορετική αν είχαν υιοθετηθεί οι απόψεις του Αρη στη δεδομένη χρονική στιγμή; Μια τέτοια διατύπωση είναι σαφώς υπεραπλουστευμένη και αντιεπιστημονική, κινείται στα όρια της μυθοπλασίας. Η ιστορία δε γράφεται με «αν». Αυτό που μπορούμε όμως να πούμε με βεβαιότητα είναι πως, αν ο Αρης είχε πειθαρχήσει και δεν οδηγούνταν στην τραγική κατάληξη που οδηγήθηκε, θα μπορούσε να αξιοποιηθεί στον ένοπλο αγώνα της περιόδου 1946-1949.

Αναγνώριση εδάφους. Η Διοίκηση πριν από τη μάχη

Η τήρηση αυτών των δύο προϋποθέσεων δείχνει, πέραν των άλλων, και σεβασμό στα συγκεκριμένα πρόσωπα.

Ο Αρης έγινε μύθος. Συνδέεται αυτό με τη συμβολή του σε σημαντικές μάχες του ΕΛΑΣίτικου αγώνα, με τη γενικότερη συμβολή του στην ΕΑΜική πάλη. Στα τραγούδια του λαού - συνέχεια εκείνων της κλεφτουριάς - υμνήθηκε το λαϊκό κίνημα (το ΕΑΜ, ο ΕΛΑΣ, η ΕΠΟΝ), υμνήθηκαν και ηγέτες του. Και κάποιες φορές η λαϊκή μούσα τους απέσπασε άδολα από το συλλογικό, για να τους μετατρέψει σε υπερμεγέθεις φορείς του.

Παλικάρια του Αρη στο Βελούχι

Παράλληλα το ΚΚΕ προσπαθούσε να αξιοποιήσει μόνιμους αξιωματικούς του στρατού, που συνδέονταν με το Κόμμα μας από τα χρόνια της Μεταξικής δικτατορίας, όπως οι αξιωματικοί του αστικού στρατού Στέφανος Παπαγιάννης, Βασίλης Βενετσανόπουλος, Γιάννης Παλάσκας, Αλέκος Παπαϊωάννου, Γ. Σαμαρίδης (Λογοθέτης) και άλλοι. Βασικό ρόλο στην ένταξη μόνιμων αξιωματικών στον ΕΛΑΣ, έπαιξε ο ταγματάρχης Θόδωρος Μακρίδης, επιτελικός στρατιωτικός με ιδιαίτερες ικανότητες.

Πρόκειται για διεθνώς επιβεβαιωμένη εμπειρία, που με αρνητικό τρόπο αποδείχτηκε και στην Ελλάδα της ένοπλης λαϊκής πάλης του 1946 - 1949: Ο Δημοκρατικός Στρατός δε στηριζόταν σε ένα αντίστοιχο πολιτικό κίνημα στις κύριες αρτηρίες της χώρας (Αθήνα, Θεσσαλονίκη, Πειραιάς κ.ά.), με αποτέλεσμα και ο ταξικός αντίπαλος να δρα σε αυτές ανενόχλητα και στρατιωτικές εφεδρείες να μην υπάρχουν.

Οσο κι αν ήρθαν στιγμές στην ταξική πάλη όπου το «βουνό» αποκτούσε τεράστια σημασία, το καθοριστικό δεν ήταν ποτέ αυτό. Ηταν το εργοστάσιο, η επιχείρηση, η πολιτική δράση των μαζών στην καρδιά της αστικής τάξης που μπορούσε να την παραλύσει, αλλά και να τροφοδοτήσει το «βουνό».

Στη βάση των παραπάνω στηρίζεται και ο προβληματισμός, ότι στην κοινωνική σύνθεση του ΕΛΑΣ (αλλά και του ΔΣΕ) το προλεταριακό στοιχείο ήταν μια μικρή μειοψηφία. Δεν μπορούσε να συμβεί το ακριβώς αντίθετο. Και γιατί η εργατική τάξη αποτελούσε τότε μειοψηφία του πληθυσμού, αλλά και γιατί η πρώτη φυσική πηγή άντλησης δυνάμεων ήταν το χωριό. Μπορούσε, όμως, τα πράγματα να ήταν διαφορετικά, γεγονός μεγάλης σημασίας και για τον ΕΛΑΣ και για το ΔΣΕ.

Σήκωσε μπόι ο λαός κι ανυψώθηκε κι ο Αρης. Ο ίδιος, από την πλευρά του, ασφαλώς και επέδρασε στη λαϊκή ανύψωση. Με την ικανότητά του να συσπειρώνει τους αγωνιστές, να αναπτερώνει το ηθικό τους, να ενισχύει την αφοσίωσή τους στον αγώνα. Με τη δράση και με το λόγο. Δεν πρέπει, ωστόσο, να υπάρχει αμφιβολία, ότι κι αν δεν υπήρχε ο Αρης, κάποιος άλλος θα έπαιρνε τη θέση του. Και ότι το τελικό αποτέλεσμα θα ήταν πάνω κάτω το ίδιο.

Αυτό δεν ισχύει μόνο για τον Αρη. Ισχύει και για τον Σαράφη και για τον Ζαχαριάδη και για οποιαδήποτε προσωπικότητα του εργατικού - λαϊκού κινήματος, του Κομμουνιστικού Κινήματος.

Από την επίθεση, βεβαίως, δεν μπορούσε να εξαιρεθεί ο Αρης Βελουχιώτης. Αντίθετα, κατηγορήθηκε ως ο πρώτος υπεύθυνος σφαγών αθώων πολιτών...

Ετσι γράφει την ιστορία η αστική τάξη και οι συγγραφείς της: α) «Ξεχνώντας» τη βία που ασκεί η ίδια, το κράτος της και οι μηχανισμοί του, άλλοτε συγκαλυμμένα και άλλοτε με ωμό και ακραίο τρόπο. Ιδιαίτερα τη βία των χρόνων της Κατοχής, την οποία δεν ασκούσαν μόνο οι κατακτητές, αλλά και οι «σύμμαχοι» Εγγλέζοι και όλα τα αστικά κόμματα και το εγχώριο αστικό κράτος με τις κυβερνήσεις του, την αστυνομία, τις ένοπλες οργανώσεις κ.ά. Για παράδειγμα, δε θεωρούν βία (κι ας είναι της χειρίστης μορφής) το θάνατο από πείνα χιλιάδων και χιλιάδων ανθρώπων, την ίδια ώρα που οι Ελληνες μαυραγορίτες και αστοί πλούτιζαν! β) Καταδικάζοντας τη βία των καταπιεζομένων ως εγκληματική! Η βία της αστικής τάξης είναι και νόμιμη και δίκαιη! Των λαϊκών δυνάμεων είναι και παράνομη και άδικη!...

Και βεβαίως «ξεχνώντας» η αστική τάξη και μια σειρά συγγραφείς, ότι εκείνη εξόντωσε τον Αρη, μαζί με τους Εγγλέζους.

Η ταξική πάλη είναι πολύ σκληρή, ιδιαίτερα όταν πάρει μεγάλες διαστάσεις και φθάσει μέχρι την ένοπλη αναμέτρηση. Αρκεί μια μόνο ματιά στην αστική Γαλλική Επανάσταση (1789). Κι άλλη μια στην Παρισινή Κομμούνα (1871).

Αν αναφερθούμε ειδικότερα στην Πελοπόννησο, στους μήνες του 1944, θα πρέπει να θυμηθούμε τις σφαγές, τους εμπρησμούς και τους βιασμούς γυναικών από Ταγματασφαλίτες. Την ανελέητη πάλη που τα «Τάγματα Ασφαλείας» διεξήγαγαν κατά του ΕΑΜ - ΕΛΑΣ, άρα και την «απάντηση» που τους δόθηκε από τον ΕΛΑΣ και στην περίοδο που βρισκόταν στην Πελοπόννησο ο Αρης Βελουχιώτης.

Το ΚΚΕ διαμόρφωσε τη στρατηγική του υιοθετώντας την ύπαρξη ενός μεταβατικού σταδίου εθνικής ανεξαρτησίας και αστικοδημοκρατικής εξέλιξης, πριν από την επαναστατική ανατροπή της αστικής τάξης και το πέρασμα στην εργατική εξουσία. Κι αυτό, ανεξάρτητα από την ποικιλία των χαρακτηρισμών που χρησιμοποίησε (αστικοδημοκρατική επανάσταση, ομαλή δημοκρατική εξέλιξη της πολιτικής ζωής κ.ά.). Σε αυτή τη γραμμή ήταν δρομολογημένη και η πολιτική σκέψη του Αρη και όταν επέλεγε την ένοπλη πάλη, εκφράζοντας διαφοροποιήσεις, όχι ασήμαντες, στην τακτική. Στόχος και του Αρη ήταν η λεγόμενη δημοκρατική πορεία, μέσα από ελεύθερες εκλογές που θα τις διεξήγαγε αντιπροσωπευτική κυβέρνηση.

Το ζήτημα στο οποίο ο Αρης είχε δίκιο, ήταν η αντίθεσή του στη «Συμφωνία της Βάρκιζας» (12 Φλεβάρη 1945), δηλαδή στον αφοπλισμό του ΕΛΑΣ, καθώς και στην εκτίμηση του ρόλου των Εγγλέζων, γεγονός ασφαλώς σημαντικό. Ομως αυτή η αντίθεση δεν οδηγούσε από μόνη της και σε άλλη στρατηγική. Η ένοπλη πάλη δεν είναι κατ' ανάγκη και από μόνη της επαναστατική. Η ένοπλη πάλη είναι μέσο για την επίτευξη του στόχου. Επανάσταση - και τώρα και πάντα στο παρελθόν - σημαίνει την ανατροπή της εξουσίας που αντιστοιχεί στις κυρίαρχες σχέσεις παραγωγής ή της εξουσίας που αντιστοιχούσε σε παρωχημένες σχέσεις παραγωγής. Στον καπιταλισμό, με άλλα λόγια, σημαίνει την εργατική εξουσία που ανατρέπει την αστική και κοινωνικοποιεί τα μέσα παραγωγής, εξαλείφοντας έτσι την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο.

Εχει σημασία, όσον αφορά σε αυτή την επιστολή, να παραθέσουμε απόσπασμά της, προκειμένου να καταδειχτεί η σκοπιά από την οποία ο Αρης έβλεπε την πολιτική της Σοβιετικής Ενωσης. Εγραψε: «Η Σοβιετική Ενωση, όπως πρέπει να σας είναι γνωστό, δεν μπορεί να κάνει "ελληνική" πολιτική, ούτε Σέρβικη, ούτε Βουλγάρικη, ούτε Ρούσικη ακόμα πολιτική. Κάνει πολιτική παγκόσμιας επανάστασης, και δεν είναι διατεθειμένη ούτε και κατ' ελάχιστο να τη διακινδυνεύσει για το μικρό αυτό ποσοστό της ανθρωπότητας που λέγονται Ελληνες, που οι ίδιοι - διά των ηγετών τους - οδηγήθηκαν στη νέα σκλαβιά, και που στο κάτω - κάτω αργά ή γρήγορα μετά την πλήρη νίκη της πολιτικής της παγκόσμιας επανάστασης η ΣΕ δεν μπορεί παρά να 'ναι στο πλευρό του σοσιαλισμού». (Αρχείο ΚΚΕ).

Είναι αυτή μια απάντηση δοσμένη από τον ίδιο, σε όσους, ακόμη και σήμερα, ισχυρίζονται ότι ο Αρης πήγε ενάντια στη διεθνιστική αντίληψη και ήταν, λίγο πολύ, «εθνοκεντρικός»!...

Οπως έδειξαν τα γεγονότα που ακολούθησαν, η «Συμφωνία της Βάρκιζας» δε νομιμοποιήθηκε στη συνείδηση του μεγάλου τμήματος του ΕΑΜικού κινήματος και του ΚΚΕ. Επαιξε ασφαλώς βασικό ρόλο σε αυτό το μεταβαρκιζιανό όργιο τρομοκρατίας που μεθόδευσαν το αστικό κράτος και ο ξένος παράγοντας κατά των ΚΚΕ - ΕΑΜ. Με εξαίρεση την αρχική τοποθέτηση του Ν. Ζαχαριάδη, ότι η Βάρκιζα αποτελούσε σωστή πολιτική πράξη (κάτι που μόνο ως τακτικισμός μπορεί να ερμηνευτεί), καθώς και του Γ. Σιάντου, τα μετέπειτα καθοδηγητικά όργανα του ΚΚΕ καταδίκασαν τη «Συμφωνία». Είναι μάλιστα ιδιαίτερα χαρακτηριστικό το εξής: Η 2^η Ολομέλεια της ΚΕ, που αποφάσισε την έναρξη του ένοπλου αγώνα (1946-1949), συγκλήθηκε στις 12 του Φλεβάρη 1946, δηλαδή την ίδια ημερομηνία που, ένα χρόνο πριν, είχε υπογραφτεί η «Συμφωνία της Βάρκιζας»...

Παράλληλα με τις ορθές επανατοποθετήσεις απέναντι στη «Συμφωνία», συνεχίστηκε επί μερικά χρόνια μια επιθετική κριτική στον Αρη για την περίοδο του ΕΛΑΣ και μετά τη Βάρκιζα, καθώς και μια πολεμική που συνοδευόταν και από ανοίκειους προσωπικούς χαρακτηρισμούς, όπως έγινε στην Πανελλαδική Συνδιάσκεψη του ΚΚΕ (Οκτώβρης 1950).

Σε κάθε περίπτωση η λαϊκή ανάταση εκείνων των χρόνων προσφέρεται και για δικαιολογημένη περηφάνια και για την εξαγωγή διδαγμάτων αναγκαίων, άρα χρήσιμων, για την ταξική πάλη σήμερα.