Στο σημείο αυτό, αξίζει να προσεχτεί η τοποθέτηση του Λ. Μάρτενς:

"Ο Τρότσκι βεβαιώνει ότι υπάρχει σύγκρουση ανάμεσα στη "σταλινική" εξουσία και στην κρατική διοίκηση, την οποία και υποστηρίζει. Στην πραγματικότητα, η αντίθεση ανάμεσα στην εξουσία και τη διοίκηση, που αναφέρει, είναι αντίθεση ανάμεσα στο μπολσεβίκικο κόμμα και στην κρατική γραφειοκρατία. Οπως όλοι οι αντικομμουνιστές του κόσμου, ο Τρότσκι υπονοεί το Κομμουνιστικό Κόμμα κάτω από την ατιμωτική ετικέτα "γραφειοκρατία". Ομως, ο πραγματικός κίνδυνος γραφειοκρατικοποίησης του καθεστώτος βρίσκεται στις φατρίες της διοίκησης, που καμιά σχέση δεν έχουν με το κομμουνιστικό ιδεώδες, που επιζητούν να απαλλαγούν από τον "ασφυκτικό" ιδεολογικό και πολιτικό έλεγχο του κόμματος για να τοποθετηθούν πάνω από την κοινωνία και να αποκτήσουν κάθε είδους προνόμια και πλεονεκτήματα. Ο πολιτικός έλεγχος του κόμματος στην πολιτική και στρατιωτική διοίκηση έχει ως κύριο σκοπό την καταπολέμηση αυτών των τάσεων γραφειοκρατικού εκφυλισμού. Οταν ο Τρότσκι δηλώνει ρητά πως για να εξασφαλιστεί η καλή διοίκηση της χώρας, απαιτείται η απαλλαγή από τον έλεγχο του κόμματος, γίνεται το φερέφωνο των χειρότερων γραφειοκρατικών τάσεων μέσα στους κόλπους του μηχανισμού.

Πιο γενικά, ο Τρότσκι παίρνει τη θέση του υπερασπιστή του "επαγγελματισμού" των στελεχών στους τομείς του στρατού, της τεχνικής, της επιστήμης και του πολιτισμού, με λίγα λόγια, όλων των τεχνοκρατών που τείνουν να απαλλαγούν από τον κομματικό έλεγχο, που θα ήθελαν να "εκδιώξουν το κόμμα από όλους τους τομείς της ζωής", σύμφωνα με τη συμβουλή του Τρότσκι...

Στα πλαίσια της ταξικής πάλης που διαπέρασε το κόμμα και το κράτος τις δεκαετίες του '30 και του '40, η οροθετική γραμμή ήταν ανάμεσα στις δυνάμεις που υπερασπίζονταν τη λενινιστική πολιτική του Στάλιν και στις δυνάμεις που ενθάρρυναν την τεχνοκρατία, τη γραφειοκρατία και τη στρατοκρατία. Οι τελευταίες αυτές δυνάμεις θα πάρουν την ηγεμονία στην ηγεσία του κόμματος, όταν θα γίνει το πραξικόπημα του Χρουστσιόφ" (σελ. 300 - 301).

Σημειώνουμε ακόμα τη μικροαστική αντίληψη του Τρότσκι, που εκφραζόταν με φιλελευθερισμό στα οργανωτικά ζητήματα: Απόρριψη της ιεραρχίας και τα διάφορα επίπεδα ευθύνης, καθώς και της πειθαρχίας.

Μια κριτική και διερευνητική μελέτη του εν λόγω βιβλίου φέρνει στη σκέψη μας πόσο "νέες" είναι οι θεωρίες, που επικράτησαν και ως πολιτικές στην περίοδο της περεστρόικα - το όχημα της αντεπανάστασης. Ορισμένες απ' αυτές:

• Το άνοιγμα προς τις σχέσεις ατομικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής, που προωθήθηκε με το θεωρητικό σχήμα "σοσιαλιστική οικονομία της αγοράς". Στην κατεύθυνση αυτή, κινήθηκε ο Τίτο, που επαναφέρει την ελεύθερη αγοραπωλησία της γης και την ελεύθερη πρόσληψη εργατών γης, το 1953, ισχυριζόμενος την ύπαρξη εκτεταμένης φεουδαρχικής βάσης της Γιουγκοσλαβίας.Είναι η παλιά θεωρία του Μπουχάριν για το "σοσιαλιστικό ανθρωπισμό", στο όνομα του οποίου επέκτεινε την "ελευθερία της μέγιστης δυνατής ανάπτυξης του μέγιστου δυνατού αριθμού ανθρώπων" και στα παλιά και νέα αστικά στοιχεία.

Να σημειώσουμε ακόμα τη στήριξη, που είχε, τόσο ο Τίτο, όσο και ο Γκορμπατσόφ από τις ΗΠΑ γι' αυτές τις "εκσυγχρονιστικές" τους θέσεις.

• Επιγραμματικά, θα μπορούσαμε να αναφέρουμε τη θέση για "ανάπτυξη της σοσιαλιστικής δημοκρατίας μέσω του πολυκομματισμού" και να την αντιπαραβάλουμε με τη στήριξη από τον Μπουχάριν της θέσης για δημιουργία κόμματος διανοουμένων.
• Αξιοπρόσεκτο θεωρούμε - και άξιο σύγκρισης με την εξωτερική πολιτική της περεστρόικα περί μονομερών πρωτοβουλιών αφοπλισμού και "Ευρώπης - Κοινού σπιτιού των λαών" - το στοιχείο που δίνει ο Μάρτενς - πηγή Τοκάγεφ - για τις συζητήσεις της ΕΣΣΔ με τον Γερμανό καθηγητή Τανκ, ειδικό σε θέματα αεροναυπηγικής:

"Ο Τανκ ήταν έτοιμος να ασχοληθεί με τη μελέτη ενός αεριωθούμενου μαχητικού αεροπλάνου. Συζήτησα την υπόθεση με μερικούς ανθρώπους - κλειδιά. Συμφωνήσαμε στην άποψη ότι ήταν σφάλμα να πιστεύει κανείς πως οι μηχανικοί της σοβιετικής αεροναυτικής δεν μπορούσαν να σχεδιάσουν ένα αεριωθούμενο βομβαρδιστικό, αλλά πως δεν ήταν προς το συμφέρον της χώρας να το κάνουν. Κατά τη γνώμη μας, η ΕΣΣΔ δεν απειλούνταν πραγματικά από εξωτερικούς εχθρούς. Για το λόγο αυτό, οι δικές μας προσπάθειες έπρεπε να κατευθύνονται προς την αποδυνάμωση - και όχι την ενίσχυση - του σοβιετικού μονοπωλιακού ιμπεριαλισμού, ελπίζοντας ότι έτσι θα καταστεί δυνατή μια δημοκρατική επανάσταση" (σελ. 274).

Τέλος, ο συγγραφέας αναδεικνύει με ένα συσχετισμό ως προς τις επιδιώξεις τη χρουστσιοφική θέση για το αδύνατο της παλινόρθωσης του καπιταλισμού στην ΕΣΣΔ με την αντίστοιχη του Τρότσκι - σε αντίθεση με τις γενικότερες θέσεις του - σε μια συγκεκριμένη περίοδο.

Κλείνουμε αυτό το σημείωμα, που μόνο ερεθίσματα μπορεί να δώσει στο κίνητρο για τη μελέτη του βιβλίου "Μια άλλη ματιά στον Στάλιν", με μια κριτική άποψη του συγγραφέα για τον Στάλιν μετά τον πόλεμο:

"...Ο Στάλιν υποτιμάει φανερά τα εσωτερικά αίτια που γέννησαν τα οπορτουνιστικά ρεύματα, τα οποία, στη συνέχεια, με τη διείσδυση μυστικών πρακτόρων, συνδέθηκαν με τον έναν ή τον άλλο τρόπο με τον ιμπεριαλισμό. Ο Στάλιν δεν κατάλαβε ότι οι κίνδυνοι της γραφειοκρατίας, της τεχνοκρατίας, της επιδίωξης προνομίων υπήρχαν μόνιμα και σε μεγάλη κλίμακα και ότι γεννούσαν αναπόφευκτα σοσιαλδημοκρατικές αντιλήψεις, για συμβιβασμό με τον ιμπεριαλισμό. Κατά συνέπεια, ο Στάλιν δεν έκρινε αναγκαίο να κινητοποιήσει το σύνολο των μελών του κόμματος για να καταπολεμηθούν οι οπορτουνιστικές γραμμές και να εξαλειφθούν οι νοσηρές τάσεις. Στη διάρκεια της πολιτικής και ιδεολογικής αυτής πάλης, όλα τα στελέχη και τα μέλη θα είχαν αναγκαστεί να διαπαιδαγωγηθούν και να αλλάξουν. Μετά το 1945, η πάλη κατά του οπορτουνισμού παρέμεινε περιορισμένη μέσα στα ηγετικά επίπεδα του κόμματος και δε χρησίμεψε στον επαναστατικό μετασχηματισμό του συνόλου του κόμματος" (σελ. 383).

Ελένη ΜΠΕΛΛΟΥ

Η, 435 σελίδων, ελληνική έκδοση του έργου, συμπεριλαμβανομένων των προλόγων, εισαγωγής, βιβλιογραφικών σημειώσεων και των περιεχομένων, περιλαμβάνει δέκα κεφάλαια, τα οποία τιτλοφορούνται κατά σειρά:

• Τα πρώτα βήματα του Στάλιν στην πολιτική
• Η οικοδόμηση του σοσιαλισμού σε μια μόνο χώρα
• Η σοσιαλιστική εκβιομηχάνιση
• Η κολεκτιβοποίηση
• Η κολεκτιβοποίηση και το "ουκρανικό ολοκαύτωμα"
• Η πάλη κατά της γραφειοκρατίας
• Η μεγάλη εκκαθάριση
• Ο ρόλος του Τρότσκι στις παραμονές του Β Παγκοσμίου Πολέμου
• Ο Στάλιν και ο Αντιφασιστικός Πόλεμος
• Από τον Στάλιν στον Χρουστσιόφ

Επισημαίνουμε ορισμένα από τα θέματα που πραγματεύεται και μπορούν, κατά τη γνώμη μας, να κεντρίσουν το ενδιαφέρον του αναγνώστη, όχι μόνο για "μια άλλη ματιά" στον Στάλιν, αλλά και για την αναζήτηση ιστορικών πηγών.

• Με μια "άλλη ματιά" δίνεται η άποψη του Λένιν για τον Στάλιν, μια άλλη ερμηνεία για τη "διαθήκη του Λένιν".

Αξίζει προσοχής και ιστορικής ανάδειξης το γεγονός ότι ο Στάλιν αναδείχτηκε σε μια σειρά υπεύθυνες θέσεις του Κόμματος και οργάνων της σοβιετικής εξουσίας, με υπόδειξη του Λένιν: Ως επικεφαλής του Λαϊκού Επιτροπάτου Εθνοτήτων, ως λαϊκός επίτροπος της Εργατοαγροτικής Επιθεώρησης, επικεφαλής της Γραμματείας ως Γενικός Γραμματέας, ενώ είναι το μοναδικό από τα κορυφαία στελέχη - συνεργάτες του Λένιν, που συμμετείχε στην Κεντρική Επιτροπή, στο Πολιτικό Γραφείο, στο Οργανωτικό Γραφείο και στη Γραμματεία του Κόμματος των μπολσεβίκων, με σταθερότητα στη στήριξη της μπολσεβίκικης γραμμής.

• Δίνεται η ουσία της αντιπαράθεσης Στάλιν - Τρότσκι για το χαρακτήρα της Οχτωβριανής Επανάστασης και της εξουσίας, με αναφορές από το ίδιο το έργο του Τρότσκι και στοιχεία για τη ρίζα τους, στην αντιπαράθεση Λένιν - Τρότσκι.
• Στο κεφάλαιο για τη σοσιαλιστική εκβιομηχάνιση, αλλά και στο κεφάλαιο "Η μεγάλη εκκαθάριση" υπάρχουν ενδιαφέρουσες αναφορές σε μαρτυρίες και εκτιμήσεις Αμερικανών μηχανικών, που εργάστηκαν στη βιομηχανία και ιδιαίτερα στα ορυχεία των Ουραλίων και της Σιβηρίας, για τις δολιοφθορές και τα σαμποτάζ που προέρχονταν από στελέχη του ΚΚ (μπ) και που αργότερα κρίθηκαν από το κόμμα και τη δικαιοσύνη.

• Το κεφάλαιο για την κολεκτιβοποίηση είναι από τα πιο σημαντικά για την προσέγγιση του περιεχομένου της ταξικής πάλης στα πλαίσια της συνειδητής και σχεδιασμένης προσπάθειας για την ανάπτυξη των σοσιαλιστικών σχέσεων στην αγροτική οικονομία.

Η αντανάκλαση αυτής της πάλης εκφράζεται και στα πλαίσια του κόμματος, αφού, έτσι και αλλιώς, το Κομμουνιστικό Κόμμα επωμίζεται το δύσκολο και αντιφατικό έργο, να εκφράζει στην πολιτική του τα συμφέροντα της εργαζόμενης αγροτιάς στην προοπτική της σοσιαλιστικής οικοδόμησης, να πετυχαίνει την κοινωνική και πολιτιστική αναμόρφωσή τους.

Αξίζει να προσεχτεί ότι η λειτουργία και η έκταση των σχέσεων της αγοράς (εμπορευματοχρηματιστικών) σχετίζονται με την ατομική ιδιοκτησία και ιδιοποίηση, γίνονται κομβικό σημείο ανάπτυξης αντιθέσεων, είναι θεμελιακές στην πάλη για τη σοσιαλιστική οικοδόμηση.

Μια "άλλη ματιά" προσέγγισης αναδεικνύεται σε σχέση με την άποψη ότι η κολεκτιβοποίηση στηρίχτηκε σε ένα ευρύτατο διοικητικό σύστημα κρατικού ελέγχου. "Οι ρίζες του σταλινικού συστήματος στην ύπαιθρο δε βρίσκονται στην εξάπλωση του κρατικού ελέγχου, αλλά στην ίδια την απουσία τέτοιων ελέγχων και ενός καλά οργανωμένου διοικητικού συστήματος, πράγμα που, από την άλλη, είχε ως αποτέλεσμα να γίνει η καταστολή, ο βασικός μοχλός της εξουσίας στην ύπαιθρο".

Ο συγγραφέας, κριτικάροντας και αυτή την άποψη, αναδεικνύει ως περιεχόμενο της "καταστολής" τους βίαιους ταξικούς αγώνες της πιο καταπιεσμένης αγροτιάς ενάντια στους κουλάκους.

Ακόμα, αξίζει να προσεχτούν: Η θεωρητική συζήτηση και ιδεολογική - πολιτική διαπάλη γύρω από το ιδιοκτησιακό καθεστώς των αγροτικών μηχανημάτων (στην ιδιοκτησία των μηχανοτρακτερικών σταθμών και όχι στους συνεταιρισμούς, αποτελούσε μια μορφή πιο ανεπτυγμένων σχέσεων κοινωνικοποίησης των μέσων παραγωγής και έφερνε τους συνεταιρισμούς πιο κοντά προς το σοσιαλιστικό τρόπο παραγωγής).

Η πορεία - ρυθμοί, πραγματική εκμηχάνιση κλπ. - της κολεκτιβοποίησης, η σχέση της με τη γενική πολιτική - πολιτιστική - κοινωνική δουλιά στους αγρότες και το ρόλο του προλεταριάτου σε αυτήν, ο κίνδυνος να σπάσει η συμμαχία με μεσαίους αγρότες, αλλά και οι κίνδυνοι αναβίωσης της τάξης των κουλάκων, δίνει σε μεγάλο βαθμό την κοινωνικοοικονομική βάση της ταξικής διαπάλης στην πορεία της σοσιαλιστικής οικοδόμησης στον αγροτικό τομέα της οικονομίας.

Η στάση της γραφειοκρατίας προς την υπερβολή, αλλά και οι "συμμαχίες" "δεξιών" και "αριστερών" με τους κουλάκους δίνουν τη συνυφασμένη έκφραση του οπορτουνισμού με τη μικροαστική και αστική ιδεολογία.

Ειδικό ενδιαφέρον, ως προς τις πηγές που χρησιμοποιεί, παρουσιάζει το κεφάλαιο "Η κολεκτιβοποίηση και το "ουκρανικό ολοκαύτωμα"".

Ενδιαφέρον έχουν οι δυτικές πηγές, όχι πάντοτε κομμουνιστικής προέλευσης, για τα αίτια τουουκρανικού λιμού του 1932 - 1933 (Κλιματολογικές συνθήκες - ξηρασία - και μάλιστα σε μια περίοδο, που η κολεκτιβοποίηση της γεωργίας δεχόταν πλήγματα από την αντίδραση. Επιδημίες τύφου, τυφοειδούς πυρετού, δυσεντερίας και μάλιστα σε μια περίοδο που η αναδιοργάνωση της γεωργίας και των κοινωνικο-οικονομικών σχέσεων σε αυτήν αντικειμενικά έφερνε αναστάτωση). Τα στοιχεία αυτά καταρρίπτουν την αντικομμουνιστική θεωρία περί σταλινικής πολιτικής ουκρανικής γενοκτονίας. Σαν πηγή αξίζει να διερευνηθούν και από την άποψη ότι αποκαλύπτουν τις σχέσεις που είχαν με την CIA και τα ιμπεριαλιστικά κέντρα οι σημαντικότεροι υπερασπιστές της άποψης περί σταλινικής πολιτικής ουκρανικής γενοκτονίας (βλέπε Ρόμπερτ Κόνκουεστ, που έφθασε τις "εκτιμήσεις" του στα 14 εκατομμύρια νεκρούς, επεκτείνοντας τις συνθήκες του λιμού ως το 1937, και ο οποίος συνεργάστηκε με την υπηρεσία παραπληροφόρησης - IRD - των αγγλικών μυστικών υπηρεσιών).

• Στο κεφάλαιο "Η μεγάλη εκκαθάριση", αλλά μπορούμε να ισχυριστούμε και σε ολόκληρο το έργο, δίνονται στοιχεία που αναδεικνύουν τα εξής: Πως αναθεωρητές θεωρητικοί και άλλοι διανοούμενοι (π.χ. Μπουχάριν, Σολζενίτσιν), οπορτουνιστές (Ζηνόβιεφ, Κάμενεφ) συναντιούνταν στην αντισοβιετική, αντικομμουνιστική δραστηριότητά τους άμεσα ή έμμεσα με αντικομμουνιστές στρατιωτικούς (π.χ. Τοκάγεφ, Τσουχασέφσκι, Αφτορχάνοφ), που έρχονταν σε άμεση σχέση και επαφή με τις υπηρεσίες των κέντρων του διεθνούς ιμπεριαλιστικού συστήματος (ΗΠΑ, Μ. Βρετανία, ναζιστική Γερμανία). Παρατίθενται στοιχεία για τις σχέσεις των σοσιαλδημοκρατικών ομάδων εκτός (μενσεβίκοι) και εντός (Μπουχάριν) του κόμματος, με αντικομμουνιστικές οργανώσεις, που δούλευαν για την ανατροπή της επαναστατικής σοβιετικής εξουσίας και επεξεργάζονταν σχέδια δολοφονίας των ηγετών της.

Αξίζει της προσοχής του αναγνώστη και της αναγνώστριας ο ρόλος του Τρότσκι - συνδετικός κρίκος όλης της αντεπαναστατικής δραστηριότητας - και των διασυνδέσεών του με το εξωτερικό. Το θεωρητικό πλαίσιο του Τρότσκι, με αναφορές στο ίδιο το έργο του, επίσης αξίζει προσοχής, αφού οι περισσότερες από τις θέσεις του αναβιώνουν σήμερα από "αριστερούς μαρξιστές" διανοούμενους.

Η θεωρία για τη "διαρκή επανάσταση" (την εξαγωγή της επανάστασης), μέσω της οποίας αναπτύχθηκε η θέση για το αδύνατον της σοσιαλιστικής οικοδόμησης στα πλαίσια ενός εθνικού κράτους (πέρα από οτιδήποτε άλλο, θα λέγαμε ότι δεν έπαιρνε υπόψη του ούτε καν το πολυεθνικό χαρακτήρα της Ρωσίας). Η άρνηση του προλεταριακού σοσιαλιστικού χαρακτήρα της Οχτωβριανής Επανάστασης και του επαναστατικού εργατικού χαρακτήρα της εξουσίας της. Οι θέσεις περί γραφειοκρατίας, βοναπαρτισμού, διοικητικού ελιτισμού σαν το κύριο περιεχόμενο της δικτατορίας, και η άρνηση του επαναστατικού ταξικού περιεχομένου της, ως οργάνου άσκησης της κυριαρχίας μιας τάξης που ασκεί βία απέναντι σε άλλη, στην προκειμένη περίπτωση (δικτατορία του προλεταριάτου) προς την τάξη του κεφαλαίου και τα στρώματα που ταλαντεύονται ανάμεσα στην τάξη του κεφαλαίου και της εργατικής τάξης.