Από το Βυζάντιο έως και τον 20ό αιώνα, η θρησκευτική θεματολογία της Μεγάλης Εβδομάδας βρήκε έκφραση στο χρωστήρα και στη σμίλη πολλών καλλιτεχνών. "Η Σταύρωση", "Η Αποκαθήλωση", "Ο νεκρός Χριστός", "Η Ανάσταση" αποδόθηκαν από μεγάλους δημιουργούς, με διαφορετικά χαρακτηριστικά, ανάλογα με τη χρονική στιγμή, τη χώρα, τις παραδόσεις, αλλά και το προσωπικό ύφος του κάθε καλλιτέχνη.

Ο Βυζαντινός καλλιτέχνης επιδιώκει να αποδώσει δογματικές αλήθειες, απεικονίζοντας το υπερβατικό στοιχείο. Η καλλιτεχνική έκφραση - άρρηκτα δεμένη με τη θρησκεία - υποτάσσεται σε αυστηρούς κανόνες και σχηματοποιήσεις.

Η θεοκεντρική αντίληψη, που χαρακτήριζε τη μεσαιωνική σκέψη και δημιουργία, έδωσε τη θέση της στην περίοδο της Ιταλικής Αναγέννησης στην ανθρωποκεντρική θεώρηση. Στην Πρώιμη Αναγέννηση,η ανθρώπινη μορφή αποκτά όγκο και γήινο χαρακτήρα. Η νατουραλιστική απόδοση των μορφών και ο ρεαλιστικός σχεδιασμός τους χαρακτηρίζουν και τα θρησκευτικά θέματα. Μια ελεύθερη πνοή και ένα βαθύ λυρισμό εκφράζουν οι "Σταυρώσεις" του Τζιότο (1266-1337) ή του Μαζάτσιο (1401-1428;), τα έργα του Πιέρο ντέλα Φραντσέσκα (1410;-1492) που αναφέρονται στην "Ανάσταση" και οι τολμηρές πειραματικές έρευνες του Πάολο Ουτσέλο (1396-1475).

Με μέσα αμιγώς πλαστικά, αποδίδεται το θείο δράμα στην περίοδο της Ωριμης Αναγέννησης.Λεονάρντο ντα Βίντσι (1459-1519), Ραφαήλ (1483-1520), Μιχαήλ Αγγελος (1475-1564) αποτελούν κορυφαίες μορφές της ιστορίας της τέχνης όλων των εποχών. Με νατουραλιστική ωμότητα αποτυπώνει ο Μαντένια (1431-1506) τον "Νεκρό Χριστό" που βρίσκεται στην Πινακοθήκη Μπρέρα, στο Μιλάνο. Ο ρεαλισμός, που αγγίζει την εξπρεσιονιστική παραμόρφωση και το ύφος του Μαντένια, άσκησε τεράστια επίδραση στους καλλιτέχνες της Βόρειας Ευρώπης.

Η επαναστατική συμβολή των καλλιτεχνών του βορρά - πέρα από τη για πρώτη φορά χρήση της ελαιογραφίας - ήταν η ρεαλιστική αποτύπωση της πραγματικότητας, που βρισκόταν σε βασική αντίθεση με τον ιδεαλιστικό χαρακτήρα της ιταλικής τέχνης: Βαν Αϊκ (1390-1441), Βαν ντερ Βάιντεν (1399;-1464), αλλά και ο Ιερώνυμος Μπος (1450;-1516), που αν και θρησκευτικός ζωγράφος, διακρινόταν για την τάση του προς τη σάτιρα, για τα απαισιόδοξα σχόλιά του και για το μεγάλο του ενδιαφέρον για την καθημερινή ζωή. Η θρησκευτική εικονογραφία αποδίδεται με πρωτότυπο και ελεύθερο τρόπο. Στα τέλη του 16ου αιώνα κυριαρχεί η τέχνη του Καραβάτζιο (1573-1610), με αρκετά θέματα που αναφέρονται στο θείο δράμα. Εκφραστής περισσότερο των ιδεών του Μπαρόκ, σμικρύνει την απόσταση ανάμεσα στην τέχνη και τη ζωή. Τα πρόσωπά του, με τον ωμό ρεαλισμό τους, είναι πολύ κοντά στο θεατή, τόσο, που να μπορεί να τα "αγγίξει".

Ξεχωριστή θέση στη θεματολογία των ημερών κατέχει η δημιουργία του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου (1541-1614). Με ιδιαίτερη εκφραστική δύναμη, χρησιμοποιεί μία "αυθαίρετη" μεταχείριση των φυσικών μέτρων, επιδιώκοντας να "ενώσει τη γη με τον ουρανό".

Από τα λιγοστά θέματα του 18ου και 19ου αιώνα, που αναφέρονται στη Μεγάλη Εβδομάδα, αναφέρουμε την "Αποκαθήλωση" του Γκόγια (1746-1828). Ο Γκόγια, αξιοποιώντας τη βαθιά λαϊκή του φλέβα, δημιούργησε έργα παράφορου εξπρεσιονισμού. Την αυθαίρετη χρήση χρωμάτων, που προαναγγέλλει χαρακτηριστικά του κινήματος του εξπρεσιονισμού, διαπιστώνει κανείς και στη δημιουργία του Πολ Γκογκέν (1848-1903), ενώ ο "Εσταυρωμένος" του Σαλβαντόρ Νταλί,αλλά και όλη η δημιουργία του Ισπανού καλλιτέχνη αγγίζει τις σουρεαλιστικές αναζητήσεις στον αιώνα μας.

Ηλιάνα ΜΟΡΤΟΓΛΟΥ

(1) Νικολάου Τζαφούρη (;): "Η άκρα ταπείνωση".Μονή Ζωοδόχου Πηγής Σινά. Στη βυζαντινή τέχνη κυριαρχούν η αφαίρεση και η σχηματοποίηση. Η ρυθμική και πνευματική βάση της σύνθεσης είναι πολύ πιο σημαντικές από οποιαδήποτε νατουραλιστική απόδοση της φύσης. Ο συνειδητός αντινατουραλισμός της βυζαντινής αντίληψης υπογραμμίζει τη ριζική της διαφοροποίηση από τον αρχαίο κόσμο, την έντονη βούλησή της να αποδώσει, μέσα από εικόνες - σύμβολα, το υπερβατικό.

(2) Πάνω Μαζάτσιο: "Σταύρωση".Εθνικό Μουσείο του Καποντιμόρε, Νεάπολη. Η ρεαλιστική απόδοση του δράματος είναι από τα μεγαλύτερα επιτεύγματα της τέχνης της εποχής εκείνης, αλλά και όλων των εποχών.

(3) Δεξιά Πιέρο ντέλα Φραντσέσκα: "Η ανάσταση του Χριστού".Σαν Σεπόλκρο, Δημοτική Πινακοθήκη. Ο ζωγράφος τονίζει σ' αυτό το έργο το συμβολικό στοιχείο που χαρακτηρίζει ολόκληρη τη δημιουργία του. Λίγα χρόνια πριν, προκάλεσε τους σύγχρονούς του με το έργο "Παναγία Κυοφορούσα".Ζωγραφίζοντας μια Παναγία για τους χωρικούς, δε δίστασε να την παρουσιάσει κυοφορούσα, δίνοντας την ανθρώπινη διάσταση της μητρότητας.

(4) Δεξιά Βαν ντερ Βάιντεν: "Η αποκαθήλωση".Μαδρίτη, Μουσείο Πράντο. Για την ισορροπία της σύνθεσης, τη συμμετρική διάταξη των προσώπων και την έντονη εκφραστικότητα, το έργο αυτό δίκαια θεωρείται σαν ένα αριστούργημα του μεγάλου Φλαμανδού καλλιτέχνη.

(5) Μιχαήλ Αγγελος: "Πιετά".Ρώμη, Βασιλική του Αγίου Πέτρου. Το βασικό θέμα της τέχνης του ήταν ο άνθρωπος. Η Παναγία με τον νεκρό Χριστό στην αγκαλιά της, δηλαδή η Πιετά, εκφράζουν, εκτός των άλλων, το ενδιαφέρον του καλλιτέχνη για τη σχέση μητέρας και παιδιού.

(6) Καραβάτζιο: "Η αποκαθήλωση".Ρώμη, Μουσείο του Βατικανού. Από τους μεγάλους καινοτόμους στην ιστορία της τέχνης, απέρριπτε την αναγεννησιακή αναζήτηση του ιδεώδους. Δάσκαλό του θεωρούσε τη φύση. Τόσο η συνήθειά του να ζωγραφίζει κατευθείαν από το μοντέλο, όσο και η από μέρους του επιλογή μοντέλων από τον υπόκοσμο, που τα απεικόνιζε όπως ακριβώς ήταν ακόμη, και στα μεγάλα του θρησκευτικά έργα, έρχονταν σε πλήρη σύγκρουση με την παράδοση. Το δραματικό στοιχείο ενισχύεται μέσω ενός κατασκευασμένου φωτισμού.

(7) Δομήνικος Θεοτοκόπουλος: "Η ανάσταση του Χριστού".Μαδρίτη, Μουσείο Πράντο. Οπως σημείωνε ο Ν. Καζαντζάκης το 1937, "ο Γκρέκο, όλος ανησυχία και πείσμα, περιφρονώντας τους συνηθισμένους κανόνες της τέχνης, προσηλωμένος μονάχα στο δικό του όραμα, παίρνει το πινέλο του όπως ο ιππότης το σπαθί του και ξεκινάει".

(8) Πολ Γκογκέν: "Ο κίτρινος Χριστός".Μπούφαλο, ΗΠΑ. Χρησιμοποιώντας τα χρώματα με αυθαίρετη τόλμη, ο μεγάλος αυτός καλλιτέχνης του τέλους του προηγούμενου αιώνα, βρήκε στη λαϊκή τέχνη μια ειλικρίνεια απογυμνωμένη από κάθε τέχνασμα. Εδωσε στα αισθήματά του μια φανερή γνησιότητα.