Η κοινωνική πρόοδος εξαφανίζει τους πολιτισμούς και μάλιστα χωρίς να χύσει το αίμα των ανθρώπων. Και πάντα όταν αυτό συμβαίνει παρατηρείς πως η πρώτη γενιά λυπάται γι' αυτά που χάθηκαν, η δεύτερη προσαρμόζεται στην εξέλιξη και η τρίτη αρχίζει να ξεχνάει. Ο άνθρωπος, όμως, ποτέ δεν κουράζεται να παρατηρεί τον εαυτό του. Και ποτέ δεν αποδυναμώνεται η "περιέργειά" του για το παρελθόν του. Γι' αυτό όσα χρόνια κι αν περάσουν, ό,τι κι αν γίνει, οι άνθρωποι ξαναγυρίζουν πίσω. Για να συναντήσουν την "απαραίτητη" εικόνα που θα κρατήσουν για τον εαυτό τους...

Ισως αυτή η ανάγκη οδηγεί κάθε χρόνο τους απογόνους των Σαρακατσαναίων στις περιοχές, στους τόπους όπου έζησε η ποιμενική αυτή κοινωνία. Το αντάμωμα των Σαρακατσαναίων φέτος θα γίνει αύριο και μεθαύριο στα Περτουλιώτικα Λιβάδια της Κεντρικής Πίνδου. Εκεί θα αναβιώσουν τα ήθη και έθιμα των νομάδων, ο παραδοσιακός τρόπος ζωής των Σαρακατσαναίων, οι χοροί και τα τραγούδια τους, όλα αυτά, που, με το πέρασμα του χρόνου, ξεθώριασαν.

Οι Σαρακατσάνοι ήταν ένα αναπόσπαστο κομμάτι του ελληνικού πληθυσμού, ένα κομμάτι όμως που διατηρούσε πάντα την αυτονομία του και που είχε δικό του τρόπο ζωής, δικά του ήθη και έθιμα. Ενας λαός που διατήρησε το χρώμα του, αποφεύγοντας τις προσμείξεις και ζώντας κάτω από ιδιαίτερες συνθήκες. Οι Σαρακατσάνοι ήταν κτηνοτρόφοι και ολόκληρη η ζωή τους ήταν επικεντρωμένη στη φροντίδα των ζώων. Η φύση, λοιπόν, της δουλιάς τους, τους υποχρέωνε να ζουν απομονωμένοι και τους οδήγησε στη δημιουργία μιας δικής τους ιδιότυπης, αλλά και αρμονικά οργανωμένης κοινωνίας.

Ιστορικά η ύπαρξή τους ανιχνεύεται, τόσο στον ελλαδικό χώρο όσο και στα παράλια της Μικράς Ασίας, από την περίοδο της αρχαιότητας. Αλλωστε, ο τρόπος ζωής τους, σε πολλές περιπτώσεις, φαίνεται να έχει την αρχή του στον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό. Ωστόσο, αργότερα, η μεγαλύτερη συγκέντρωση πληθυσμών Σαρακατσάνων εντοπίζεται στην Πίνδο και τις οροσειρές της, στον Ολυμπο και τη Ροδόπη.

Η ζωή των Σαρακατσαναίων ήταν ένα συνεχές οδοιπορικό μετακινήσεων. Οι μετακινήσεις τους καθορίζονταν από τις καιρικές συνθήκες και από το πού υπήρχαν εύφορα λιβάδια για βοσκή. Και αν κανείς σκεφτεί πως ακόμα και σήμερα η "μετακόμιση" είναι μια δύσκολη υπόθεση, καταλαβαίνει εύκολα πόσος κόπος απαιτούνταν για τις δικές τους μετακινήσεις και με τα ελάχιστα - έως ανύπαρκτα - μέσα που είχαν στη διάθεσή τους. Δυο φορές, λοιπόν, το χρόνο οι Σαρακατσαναίοι έπαιρναν τα ζώα τους, μάζευαν τα πράγματά τους και ξεκίναγαν με τα πόδια για να διανύσουν μια σημαντική απόσταση. Οι Σαρακατσαναίοι στους καινούριους τόπους που πήγαιναν έστηναν το λεγόμενο "τσελιγκάτο". Το τσελιγκάτο ήταν ένας καταυλισμός που αποτελούνταν από τα "κονάκια", δηλαδή τις αυτοσχέδιες κυκλικές, συνήθως, καλύβες που έφτιαχναν από ξύλο και βαλτώδη φυτά. Λίγο πιο δίπλα εγκαθιστούσαν τις "στάνες", τους στάβλους όπου και στεγάζονταν τα πρόβατα ή οι κατσίκες.

Οι μεγάλες μετακινήσεις τους μειώθηκαν σημαντικά όταν, μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο η κυβέρνηση θέσπισε το ενοικιοστάσιο. Αυτό το μέτροβοήθησε ουσιαστικά στη μονιμότερη εγκατάστασή τους.

Εχει μεγαλώσει και έχει γαλουχηθεί με τις ιδιαίτερες συνήθειες, τα ήθη και τα έθιμα της σαρακατσάνικης κοινωνίας. Μετά το στρατό, ήρθε στην Αθήνα και βρέθηκε αντιμέτωπος με έναν τελείως διαφορετικό τρόπο ζωής. Και μπορεί αυτός ο σύγχρονος τρόπος ζωής να τον απορρόφησε, δεν κατάφερε όμως να του σβήσει απ' τη μνήμη τα πολύτιμα βιώματα της παιδικής του ηλικίας που του επιτρέπουν σήμερα, στα 60 του χρόνια, να κάνει τη "σύγκριση": "Ζώντας και μεγαλώνοντας κανείς στην κοινωνία των Σαρακατσαναίων, μάθαινε να ζει αρμονικά με τους άλλους. Γινόταν εργατικός, φιλότιμος, φιλόξενος, ολιγαρκής. Οι Σαρακατσαναίοι δεν πρόδιδαν ποτέ κανέναν και για τίποτα, ακόμα κι αν ήταν εχθρός τους".

Ο Ηλίας Σαμουρέλης γεννήθηκε μέσα σε μια καλύβα στο χωριό Αγιος Βασίλειος, στο Λαγκαδά Θεσσαλονίκης, από γονείς Σαρακατσάνους που προέρχονταν απ' τη Θεσσαλία. Αργότερα ψάχνοντας το γενεαλογικό του δέντρο έμαθε πως ο προπάππους του λεγόταν Στεργιούλης, καταγόταν απ' την Ηπειρο και μαζί με μια ομάδα 69 ατόμων - που ήταν Κλέφτες - έκαναν αντίσταση κατά των Τούρκων. Απ' αυτή την ομάδα επέζησαν τελικά μόνο οχτώ, ανάμεσά τους και ο Στεργιούλης. Κυνηγημένοι τότε από τους Τούρκους κατέφυγαν στη Θεσσαλία, όπου και μετονομάστηκαν σε Σαμουρέληδες. Από κει απέμεινε και το επώνυμο. Από τη μετεγκατάσταση στη Θεσσαλία, όμως, προέκυψε και η... καταγωγή.

Γυρνώντας το χρόνο πολύ πίσω ο Η. Σαμουρέλης θυμάται με νοσταλγία τα παιδικά του χρόνια, που τα πέρασε - ως γνήσιο τέκνο Σαρακατσαναίων - σε διάφορα βοσκοτόπια. Θυμάται τον τρόπο με τον οποίο φτιάχνανε τις καλύβες, μετά από κάθε μετακίνησή τους. Οι καλύβες των Σαρακατσαναίων, λέει ο Η. Σαμουρέλης, κατασκευάζονταν από ξύλο, βαλτώδη φυτά και από φύλλα σίκαλης. Τα υλικά αυτά σοβατίζονταν από μέσα, μέχρι το ύψος του ανθρώπου, με ένα μείγμα που φτιαχνόταν από χώμα και χόρτα και το οποίο το άπλωναν με τα χέρια τους. Γι' αυτό και την εργασία αυτή την ονόμαζαν "παλάμισμα".

"Ολόκληρη η ζωή των Σαρακατσαναίων βασιζόταν στα πρόβατά τους. Η μετακόμισή τους, από περιοχή σε περιοχή, γινόταν δύο φορές το χρόνο. Η μία γινόταν γύρω στον Οκτώβρη, κοντά στη γιορτή του Αγίου Δημητρίου. Γι' αυτό και οι Σαρακατσάνοι συνήθιζαν να ονομάζουν τον Οκτώβρη "Αϊ - Δημήτρη". Η δεύτερη μετακίνησή τους γινόταν την άνοιξη, κοντά στη γιορτή του ΑγίουΓεωργίου. Το χειμώνα, δηλαδή, κατέβαιναν στον κάμπο και το καλοκαίρι ανέβαιναν οι οικογένειες μαζί με τα πρόβατά τους στα βουνά", θυμάται ο Η. Σαμουρέλης. Επισημαίνει, μάλιστα, πως σε κάθε μετακίνηση πρώτα ξεκίναγαν οι γυναίκες με τα παιδιά, παίρνοντας μαζί τους τα άλογα και όλον τον οικιακό εξοπλισμό. Οταν τα γυναικόπαιδα διάνυαν μια απόσταση γύρω στα 150 χιλιόμετρα, έστηναν το καινούριο σπιτικό τους, ενώ οι άνδρες με τα πρόβατα προσπαθούσαν να καθυστερήσουν όσο το δυνατόν περισσότερο. "Αυτό δε γινόταν τυχαία. Σκοπός των ανδρών ήταν τα πρόβατα, κατά τη διάρκεια της μετακίνησης, να τρώνε τα χόρτα των άλλων περιοχών", αφηγείται. Τελικά άνδρες και γυναίκες έσμιγαν ξανά μετά από δύο μήνες περίπου.

"Αυτό που πρέπει ιδιαίτερα να τονίσω είναι πως ακόμα και τα παιδιά των Σαρακατσαναίων από πολύ νωρίς μάθαιναν να στηρίζουν τη ζωή τους, ακόμα και τα παιχνίδια τους, στην ομαδικότητα. Τα παιχνίδια μας, όπως για παράδειγμα το μαντιλάκι ή η γουρούνα, ήταν παιχνίδια που βασίζονταν στην ομαδικότητα, στη συμμετοχή και πάνω απ' όλα στο κέφι και το γέλιο. Δηλαδή ποτέ στα σαρακατσάνικα παιγνίδια δε συναντούσες την απομόνωση, τη βία και ήταν παιχνίδια πάντα απομακρυσμένα απ' το πνεύμα του πολέμου. Θεωρώ πως τα παιχνίδια αυτά δεν πρόσφεραν μόνο ψυχαγωγία αλλά στηρίζονταν σε σωστές παιδαγωγικές μεθόδους. Δεν είναι τυχαίο πως η κοινωνία των Σαρακατσαναίων - έστω και εμπειρικά - κατάφερνε να απομονώσει αυτό που η σύγχρονη κοινωνία δε θέλει να κάνει: Την ανταγωνιστικότητα και τη βία", επισημαίνει ο Η. Σαμουρέλης.

Οσον αφορά την παιδεία, σχολείο πήγαιναν μόνο τα αγόρια - κι αυτά σπάνια - ενώ μετά το 1930 ξεκίνησαν να πηγαίνουν και κάποια κορίτσια. "Επειδή όμως συνήθως τα παιδιά δούλευαν το χειμώνα - τα αγόρια για παράδειγμα από πέντε χρόνων βοηθούσαν στη βοσκή αλλά και στη γενικότερη φροντίδα των ζώων - γίνονταν μαθήματα από δασκάλους ή και φοιτητές, που πήγαιναν στα λιβάδια όπου ζούσαν οι Σαρακατσαναίοι και έμεναν μαζί τους ολόκληρο το καλοκαίρι. Τα μαθήματα γίνονταν μέσα στη λεγόμενη "δασκαλοκαλύβα", όπου υπήρχαν περίπου 20 - 25 παιδιά. Δεν ξέρω πώς ακούγεται σήμερα, αλλά τα μαθήματα αυτά είχαν πολύ καλά αποτελέσματα", υπογράμμισε ο Η. Σαμουρέλης.

Εξίσου εκπληκτικά προχωρημένη ήταν και η εσωτερική οργάνωση καθώς και ο καταμερισμός των αρμοδιοτήτων στις κοινωνίες των Σαρακατσάνων. Ο Η. Σαμουρέλης θυμάται πως αρχηγός της κοινωνίας ήταν πάντα ο αρχιτσέλιγκας - αυτός δηλαδή που είχε τα περισσότερα πρόβατα. "Η κοινωνία τους με έναν απλό αλλά πολύ σοφό τρόπο είχε λύσει τα περισσότερα κοινωνικά προβλήματα. Κάθε άνθρωπος είχε τη δική του θέση και υπόσταση. Υπήρχε ο "σοφός", ο "αρχηγός", ο "κτηνίατρος"", τόνισε.

Τι σημαίνει, όμως, για τους απογόνους των Σαρακατσαναίων το καθιερωμένο - σε ετήσια βάση - αντάμωμά τους; Ο Η. Σαμουρέλης είναι κατηγορηματικός: "Ο στόχος μας είναι καθαρά να διατηρηθούν τα ήθη και έθιμα αυτής της κοινωνίας. Να "περάσουν" απ' τους μεγαλύτερους στους νεότερους. Να γνωρίσουν οι νέοι τις ρίζες τους και να μπορούν να δώσουν απάντηση στο "από πού έρχομαι". Παράλληλα είναι μια καλή ευκαιρία να μαζευτούμε όλοι, να βρεθούμε μαζί, να γλεντήσουμε, να θυμηθούμε".

Στενόμακρα ή στρογγυλά (αψιδωτά) καλύβια, που στη κορυφή τους καταλήγουν σε θόλο (από το βιβλίο του Γ. Β. Καββαδία) "Σαρακατσάνοι")