Το ΝΑΤΟ γιορτάζει φέτος τα πενήντα χρόνια από την ίδρυσή του και ακονίζει τα νύχια του για τον 21ο αιώνα. Η νέα στρατηγική του ΝΑΤΟ, το νέο επιθετικό του δόγμα, που το αναγορεύει σε παγκόσμιο χωροφύλακα, σε παγκόσμια κατασταλτική δύναμη, η οποία θα επεμβαίνει αυτόκλητα ανά τον πλανήτη για τη διασφάλιση των ιμπεριαλιστικών συμφερόντων, προωθείται με γοργούς ρυθμούς. Η Σύνοδος Κορυφής, που θα γίνει τον Απρίλη στην Ουάσιγκτον, προβλέπεται να αποτελέσει σταθμό σε αυτή την πορεία. Ο γγ του ΝΑΤΟ, Χαβιέρ Σολάνα,με άρθρο του που δημοσιεύτηκε σε ευρωπαϊκές εφημερίδες με τίτλο "Η νέα στρατηγική του ΝΑΤΟ" (στην Ελλάδα δημοσιεύτηκε από ΤΟ ΒΗΜΑ) ανέλαβε να "εκλαϊκεύσει" τους στόχους της Συμμαχίας.

Η αξία του κειμένου αυτού βρίσκεται στο ότι από τα πλέον επίσημα χείλη περιγράφονται πράγματα και εξελίξεις, που εδώ και καιρό έχουν δρομολογηθεί, αλλά είτε αποσιωπώνται είτε τους δίνεται άλλη διάσταση. Στις διαδικασίες αυτές έχει εμπλακεί και η Ελλάδα με ευθύνη της κυβέρνησης, που προσφέρει τα πάντα στην υπηρεσία του "νέου" ΝΑΤΟ, προσδοκώντας μια καλύτερη θέση για λογαριασμό της ελληνικής ολιγαρχίας.

Ο Χ. Σολάνα από την αρχή δε θέλει να υπάρχουν παρερμηνείες για τις "φιλειρηνικές" προθέσεις του ΝΑΤΟ και προαναγγέλλει παραπέρα στρατιωτικοποίηση των διεθνών σχέσεων. "Αυτό που έχει μεγαλύτερη σημασία, σημειώνει, είναι η διασφάλιση ότι η Συμμαχία είναι προετοιμασμένη και καλά εξοπλισμένη για το νέο αιώνα". Ολα αυτά στο όνομα της πρόληψης ενδεχόμενων κινδύνων.Με βάση το δόγμα αυτό η Συμμαχία νομιμοποιείται να επεμβαίνει ακόμα και για προληπτικούς λόγους, όπου αυτή κρίνει ότι διακυβεύονται τα συμφέροντά της.

Δίνοντας μια περιγραφή του νέου διεθνούς περιβάλλοντος, στο οποίο καλείται το ΝΑΤΟ να δράσει, μιλάει για "συγκρούσεις κρατών και διαμάχες μειονοτήτων, κύματα προσφύγων και συστηματική καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων".Φαινόμενα που, όπως αναφέρει, παρόλο που "είναι η εξαίρεση και όχι ο κανόνας, σε κάποιες περιπτώσεις είχαν αποτέλεσμα την ένοπλη συμπλοκή σε μερικές περιοχές της Ευρώπης, κυρίως στα Βαλκάνια". Για το λόγο αυτό: "Αν η πρόληψη έχει πολύ μεγαλύτερη αξία από την καταστολή, τότε θα ήταν συνετό το ΝΑΤΟ να εντοπίσει και να προετοιμαστεί γι' αυτούς τους κινδύνους που απειλούν την ασφάλεια, πολύ προτού φτάσουν στο κατώφλι μας.Δεν αρκεί όμως η σωστή πρόβλεψη, καθώς θα πρέπει να έχουμε και την ικανότητα να αντιμετωπίσουμε αυτές τις νέες προκλήσεις. Παράλληλα, θα πρέπει να συνυπολογίσουμε τη βαθιά μεταμόρφωση του ΝΑΤΟ και του περιβάλλοντος ασφάλειας στην Ευρώπη από την πτώση του Τείχους του Βερολίνου και μετά. Για τους λόγους αυτούς θα παρουσιάσουμε μια νέα στρατηγική θεώρηση για τη Συμμαχία στη Σύνοδο Κορυφής της Ουάσιγκτον".

Στη Σύνοδο Κορυφής της Ουάσιγκτον, σύμφωνα με τον γγ του ΝΑΤΟ, πέρα από τη χάραξη της νέας στρατηγικής της Συμμαχίας, θα γίνει και η χάραξη των μελλοντικών κινήσεών της. Τα Βαλκάνια παίζουν στον τομέα αυτό το ρόλο του πεδίου δοκιμών, της πρώτης εφαρμογής αυτών των σχεδίων. "Η σύνοδος, αναφέρει ο Χ. Σολάνα, θα βασιστεί στα διδάγματα που αποκόμισε το ΝΑΤΟ από τη διαχείριση άλλων σύνθετων κρίσεων, όπως αυτή στη Βοσνία - Ερζεγοβίνη και προσφάτως στο Κοσσυφοπέδιο.Θα αντικατοπτρίζει την εμπειρία που αποκτήσαμε στην ανάπτυξη εξαιρετικά πολύπλοκων μοντέλων επικοινωνίας και συνεργασίας με όλες κυριολεκτικά τις χώρες που βρίσκονται στην ευρωατλαντική περιοχή, η οποία εκτείνεται από το Βανκούβερ ως το Βλαδιβοστόκ".

Συγκεκριμένα, αναφέρονται οι κεντρικοί άξονες της πολιτικής του ΝΑΤΟ. Ως βασικό εργαλείο περιγράφεται η διεύρυνσή του είτε με την ένταξη νέων μελών, είτε με την ανάπτυξη άλλων δεσμών στρατιωτικής εξάρτησης των εκτός Συμμαχίας χωρών. Το πρώτο στάδιο της διεύρυνσης πραγματοποιείται με την ένταξη στο ΝΑΤΟ της Τσεχίας, της Ουγγαρίας και της Πολωνίας. "Η πολιτική μας, σημειώνει, σε αυτό το ζήτημα παραμένει σταθερή: Οι πόρτες του ΝΑΤΟ παραμένουν ανοιχτές σε χώρες που είναι πρόθυμες και ικανές να συμβάλλουν στην ασφάλεια της Συμμαχίας".

Στα πλαίσια αυτά εντάσσει και τα δύο δορυφορικά σχήματα του ΝΑΤΟ, το Ευρωατλαντικό Συμβούλιο Συνεργασίας και τη "Συνεργασία για την Ειρήνη"."Η σύνοδος, υπογραμμίζει, θα ενδυναμώσει τη συνεργασία μας με τις χώρες που βρίσκονται στην ευρωατλαντική περιοχή. Θέλουμε να επεκτείνουμε το κλίμα εμπιστοσύνης σε όλη την περιοχή χρησιμοποιώντας στο μέγιστο βαθμό τις δυνατότητες του Ευρωατλαντικού Συμβουλίου Συνεργασίας. Ο θεσμός αυτός φέρνει σε επαφή τους εκπροσώπους 44 χωρών γύρω από το τραπέζι του ΝΑΤΟ σε σταθερή βάση". Επίσης: "Θα αναπτύξουμε περαιτέρω τα προγράμματα της Συνεργασίας για την Ειρήνη. Η πρωτοβουλία αυτή, η οποία μπαίνει στο πέμπτο έτος εφαρμογής της, έχει αποδειχθεί ένα πολύ πετυχημένο μέσο στην προσπάθειά μας να βοηθήσουμε τις χώρες που συμμετέχουν στο θεσμό να αναδιοργανώσουν τις ένοπλες δυνάμεις τους και να βελτιώσουν την ικανότητά τους να συνεργάζονται με το ΝΑΤΟ στην αντιμετώπιση κρίσεων. Η Σύνοδος της Ουάσιγκτον πρόκειται να προωθήσει το ζήτημα αυτό με ένα πλαίσιο, το οποίο θα επιτρέπει στις χώρες του προγράμματος να εμπλέκονται σε μεγαλύτερο βαθμό στις πολιτικές συσκέψεις, στη λήψη αποφάσεων και στο σχεδιασμό της διοίκησης, που αφορά την αντιμετώπιση των κρίσεων από το ΝΑΤΟ, αλλά και τις επιχειρήσεις για τη στήριξη της ειρήνης". Η Ρωσία βέβαια ποτέ δεν παύει να βρίσκεται στο στόχαστρο: "Η Ρωσία παίζει ένα σημαντικό ρόλο σε αυτή την προσπάθεια. Σήμερα το ΝΑΤΟ έχει μια σχέση διευρυμένης συνεργασίας με τη Ρωσία".

Για την εξυπηρέτηση των κινήσεων αυτών είναι αναγκαία η προσαρμογή της ίδιας της Συμμαχίας, που, όπως αναφέρει ο Χ. Σολάνα, ολοκληρώνεται. Είναι η γνωστή υπόθεση της νέας δομής του ΝΑΤΟ, του ενιαίου αμυντικού χώρου και των δυνάμεων ταχείας επέμβασης που συγκροτούνται. "Η προσαρμογή αυτή, σημειώνει, περιλαμβάνει αλλαγές στη δομή της διοίκησης και μια νέα θεώρηση που αφορά το αρχηγείο. Οι αλλαγές αυτές θα συμβάλουν στη διατήρηση της δύναμης του ΝΑΤΟ και της ικανότητας που έχει να λειτουργεί ως μια πολιτικοστρατιωτική συμμαχία που διαθέτει συνοχή, σε ένα περιβάλλον ασφάλειας που δεν έχει ομοιογένεια. Η εσωτερική προσαρμογή του ΝΑΤΟ θα μας επιτρέψει να αναπτύξουμε τις δυνάμεις μας για να στηρίξουμε ειρηνευτικές αποστολές, οι οποίες θα διασφαλίζουν τη σταθερότητα στην ευρωατλαντική περιοχή, ενώ παράλληλα θα συνεχίσουμε να τηρούμε τις βασικές συλλογικές δεσμεύσεις μας για την άμυνα".

Ενα νέο στοιχείο που προκύπτει αφορά τα όπλα μαζικής καταστροφής,τα οποία "μπορούν να θέσουν σε κίνδυνο τα εθνικά εδάφη μας, αλλά και τα στρατεύματά μας, τα οποία μπορεί να συμμετάσχουν σε αποστολές περιφρούρησης της ειρήνης". Και προαναγγέλλει ότι "προετοιμάζουμε μια πρωτοβουλία στη σύνοδο για τα όπλα μαζικής καταστροφής". Η πρωτοβουλία αυτή "θα μπορούσε να συμβάλει στο να παρεμποδιστεί η αύξηση των όπλων αυτών". Προφανώς στα πλαίσια της στρατηγικής της προληπτικής καταστολής θα κατασκευάζονται απειλές, οι οποίες θα χρησιμοποιούνται ως άλλοθι για επεμβάσεις εξουδετέρωσης "κινδύνων" που προέρχονται από τα όπλα μαζικής καταστροφής.Και βέβαια, ως τέτοια όπλα δε θα χαρακτηρίζονται μόνο τα πυρηνικά ή τα χημικά, όπως στην περίπτωση του Ιράκ, όπου οι βομβαρδισμοί των τελευταίων μηνών εντάσσονται στη λογική του προληπτικού χτυπήματος με σκοπό την ακύρωση των σχεδίων του Ιράκ για ανάπτυξη όπλων μαζικής καταστροφής, αλλά και τα συμβατικά όπλα θα αρχίσουν να τα χαρακτηρίζουν όπλα μαζικής καταστροφής όταν βρίσκονται σε χέρια που δεν τα ελέγχει το ΝΑΤΟ.

Κυριάκος ΖΗΛΑΚΟΣ

Του Σπύρου ΚΑΡΑΧΡΗΣΤΟΥ

Το πρωινό της 21ης Απριλίου 1967 βρήκε τον Α. Τάσσο μπροστά στην τελειωμένη ξυλογραφία του "Το μαρτύριο και ο θάνατος της Ηλέκτρας Αποστόλου", ένα φόρο τιμής στην ηρωική σύντροφο και καθοδηγήτριά του στην ΕΠΟΝ των χρόνων της Κατοχής και της Αντίστασης.

Το έργο αυτό είναι μια συνέχεια της προηγούμενης έκθεσής του το 1964, με τις μνημειακές συνθέσεις των "Λεπτομερειών του Εμφυλίου Πολέμου" και του "Αφιερώματος στην Αλίκη Τ.", έργα με τα οποία ο καλλιτέχνης προσεγγίζει για πρώτη φορά μετά το τέλος του Εμφυλίου, μια εποχή που τον καίει και θέλει να την καταγράψει. Αλλωστε στο έργο του Τάσσου ταυτίζονται πάντα τα όρια της καλλιτεχνικής δημιουργίας με τη βιωματική καταγραφή των γεγονότων πενήντα χρόνων, μέσα από μια ανεξάντλητη εικαστική και πνευματική διέγερση, στρατευμένος καθώς ήταν στους λαϊκούς αγώνες και στα ιδανικά τους.

Το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου 1967 και η εγκαθίδρυση της τυραννίας, ήταν για τον Τάσσο ένας εφιάλτης. Στο εργαστήριό του έφταναν πάντα, από τις φυλακές και τα κάτεργα, μηνύματα, πληροφορίες, μαρτυρίες: "Και μέσα στη συσσώρευση αυτή της αγωνίας", έλεγε, "σε κάποιες κορυφαίες στιγμές συγκινήσεων, χειριζόμουνα ένα θέμα κάτω από συνθήκες άμεσες. Προσπάθησα να τα κατοχυρώσω σε μια ένταση ποιότητας, έτσι που να ζήσουν μέσα στο χρόνο...".

Αμέσως χαράχτηκαν οι "Τρεις σκλάβοι" και τα "Αρπαχτικά πουλιά", σημείο εκκίνησης στις δαιδαλώδεις και σκοτεινές νύχτες της δικτατορίας. Τα Χριστούγεννα του '67 έως και την Πρωτοχρονιά του '68 χαράζει τα δύο "Αφιερώματα" στους κρατουμένους συντρόφους, το ένα στην Βάσω Κατράκη και το άλλο στον Μίκη Θεοδωράκη, και στις 7 Γενάρη 1968 το τρίτο "Αφιέρωμα", στον Γιάννη Ρίτσο, όλα με κεντρικό μοτίβο τα συρματοπλέγματα των στρατοπέδων συγκέντρωσης και τα καρφιά.

Στα επόμενα έργα αυτής της περιόδου υπάρχει σχεδόν μια ημερολογιακή καταγραφή γεγονότων, ενώ πολλά ντοκουμέντα έπεφταν στα χέρια του, προερχόμενα κι από τον ξένο Τύπο. "Μνήμη Τσε Γκεβάρα" το 1968 (αφορμή ένα εξώφυλλο του γαλλικού "L' Observateur", με το κεφάλι του δολοφονημένου μετά από βασανιστήρια Τσε Γκεβάρα), όπου χαράχτηκε αρχικά ο νεκρός και αργότερα πλαισιώθηκε από τις γυναίκες του "Πόνου" και της "Οργής" και από τους "Αρχαγγέλους" ως σύμβολα της ακατάλυτης Αντίστασης. Οι "Τυραννοκτόνοι" το 1969, μετά την απόπειρα του Αλέκου Παναγούλη, είναι "αφιερωμένο στην τιμή και τη δόξα των τυραννοκτόνων, από την εποχή του Αρμόδιου και του Αριστογείτονα μέχρι τις μέρες μας και... μετά, αν χρειαστεί...". Οι συνθέσεις για το Βιετνάμ, εμπνευσμένες από την ηρωική αντίσταση των Βιετκόγκ, χαράχτηκαν το 1968, στο αποκορύφωμα της κλιμάκωσης των βομβαρδισμών από το αμερικανικό Πεντάγωνο. Η "Ελευθερία στη φωτιά" το 1970, ένα τρίπτυχο για τον φλεγόμενο Κωνσταντίνο Γεωργάκη στη Γένοβα, που τον περιστοιχίζουν ένα πλήθος, κυρίως γυναίκες - μάνες, σε άφωνη συμπαράσταση στην τραγική θυσία του νέου φοιτητή. Ο "Μαύρος ήλιος" το 1970, ένα ζοφερό τοπίο, συναισθηματική καταγραφή του κλίματος της εποχής, απάντηση του Τάσσου στη δήλωση ενός ομότεχνού του ότι ο ήλιος για κείνον εξακολουθεί να λάμπει το ίδιο όπως πριν. Το "Επιτύμβιο για τον Γκρέηκ και την Τζόαν" το 1971, για δύυ Αμερικανούς φοιτητές που αυτοκτόνησαν με τα καυσαέρια του αυτοκινήτου τους, διαμαρτυρόμενοι για τον βρόμικο πόλεμο στο Βιετνάμ... Τον Απρίλη του 1970 στέλνει τους "Τρεις σκλάβους" του στη Φλωρεντία, συμμετέχοντας στην 11η Διεθνή Μπιενάλε Χαρακτικής.

Ο Τάσσος δουλεύει ασταμάτητα, πυρετικά, πολύ πρωινές ώρες, και η χάραξη φτάνει σε πολύ προχωρημένο στάδιο. Εν συνεχεία, οι χαραγμένες πλάκες των ξύλων, σκεπασμένες με χαρτί κραφτ, φυγαδεύονται από το εργαστήριο της οδού Αρδηττού και κρύβονται για ασφάλεια, σε αποθηκευτικό χώρο στην περιοχή του Λυκαβηττού. Φυσικά δεν τυπώνονται ούτε καν δοκίμια, μια και είναι σταθερή η απόφασή του να απέχει από κάθε εκθεσιακή δραστηριότητα μέσα στο χώρο που ασχημονούσαν οι τύραννοι. Αλλωστε, μια έκθεση με έντονο αντιδικτατορικό περιεχόμενο ήταν έτσι κι αλλιώς αδιανόητη. "Η στάση μου εκείνη", θα πει αργότερα, "δεν είχε κανένα ηρωικό στοιχείο... Ηταν απλώς μια θέση μη αντοχής, αδυναμίας, αν προτιμάτε".

Το 1971 η χούντα γιόρταζε τα τέσσερα χρόνια εξουσίας της και οι απολογητές της έγραφαν ότι το όνομα του Γ. Παπαδόπουλου θα σφραγίζει επί δεκαετίες ολόκληρες τον ελληνικό δημόσιο βίο. Ακριβώς εκείνες τις μέρες ο Τάσσος προσκαλείται επισήμως από το υπουργείο Προεδρίας της Κύπρου να επισκεφθεί το Νησί. Ηταν εξάλλου ο μόνιμος σχεδιαστής των γραμματοσήμων της Κυπριακής Δημοκρατίας από τον πρώτο χρόνο της ιδρύσεώς της και η επίσκεψή του αφορούσε και στο σχεδιασμό τεσσάρων γραμματοσήμων της Τουριστικής Σειράς που φιλοτεχνήθηκαν επιτόπου. Τον συνόδευε η Νίνα Ηλιοπούλου, διευθύντρια της "Ασπιώτη ΕΛΚΑ", η οποία και εξασφάλισε για τον Τάσσο το απαραίτητο ταξιδιωτικό έγγραφο, μιας και το διαβατήριό του του είχε αφαιρεθεί από το στρατιωτικό καθεστώς. Ο Τάσσος φορτώνει σ' ένα καράβι τους "Τρεις σκλάβους" του και τις μνημειακές συνθέσεις του '64, με κυρίαρχο το ένα από τα τρία αντίτυπα του τριπτύχου της "Λεπτομέρειας Εμφυλίου Πολέμου", το οποίο και επρόκειτο να προσφέρει στον αρχιεπίσκοπο Μακάριο. "Αιχμηρός, επιθετικός, γεμάτος γωνίες, συρματοπλέγματα και καρφιά", ανοίγει την έκθεσή του (24 Μάη - 12 Ιούνη 1971) στην γκαλερί "Hilton" της Λευκωσίας, ερχόμενος επιτέλους σε επαφή με ελληνικό κοινό, που τόσο του είχε λείψει. Μπορεί η σκληρότητα του μαύρου - άσπρου, που ξεπερνούσε την αντοχή του μέσου θεατή, και οι μορφές του να έχουν μια ανείπωτη θλίψη, αλλά το μήνυμα έβγαινε καθαρό: "Θα επιβιώσουμε, σε πείσμα των τυράννων απανταχού της Γης". Είπε τότε στον Σοφιανό Χρυσοστομίδη: "Ναι, γεράσαμε πρόωρα, και η πείρα μας από τη ζωή και το θάνατο είναι μεγαλύτερη από την ηλικία μας...". Ο Πάτροκλος Σταύρου, υφυπουργός παρά τω Πρόεδρω της Κυπριακής Δημοκρατίας, έγραψε στον Κατάλογο της έκθεσης: "Η έκθεση και παρουσία του ζωγράφου και χαράκτη Α. Τάσσου στη Λευκωσία αποτελεί μέγα καλλιτεχνικό και πνευματικό γεγονός για την Κύπρο" - μια Κύπρο ταραγμένη από γεγονότα των χουντικών εγκαθέτων, απόπειρες κατά Μακαρίου, δολοφονία του σκοτεινού Γεωρκάτζη, στους δρόμους τα συνθήματα: "Θάνατος στο Μακά(β)ριο Μούσκο". Η προδοσία προετοιμαζόταν...

Με την επιστροφή του στην Αθήνα, νέος κύκλος συνταρακτικών γεγονότων έμελλε να αναταράξει τον τόπο και τον καλλιτέχνη. Η συγκίνηση από τον θάνατο του Γιώργου Σεφέρη, φίλου του σεβαστού από την εποχή της μετάφρασης και έκδοσης (1965) του "Ασματος Ασμάτων", αποτυπώθηκε στην ξυλογραφία "Μνήμη Γιώργου Σεφέρη", σχεδόν αμέσως μετά την πάνδημη (καθ' ομοίωσιν της κηδείας του Κωστή Παλαμά το 1943) κηδεία του μεγάλου ποιητή το 1971. Η σύλληψη της Αμερικανίδας κομμουνίστριας Αντζελας Ντέιβις το 1972 του εμπνέει ένα θαυμάσιο χαρακτικό με μνήμες αφρικανικών ειδωλίων, στο οποίο την απεικονίζει προφητικά με σπασμένες τις αλυσίδες. Τα τρία κορίτσια με τα λουλούδια στο "Μνήμη Παναγιώτη Ελή" (1973), συντρόφου δολοφονημένου στον Ιππόδρομο από τους χουντικούς. Με τη σειρά των "Ξερών δέντρων θ' ανθίσουν", το "Κορίτσι με το κλουβί", την "Αισιοδοξία" και τη σειρά με τις "Αρχόντισσες", προσθέτει μια "ευεργετική παρένθεση αισιοδοξίας από το βάρος των μεγάλων συνθέσεων και γεγονότων".

Ωσπου φτάνουμε στη μεγάλη έκρηξη της εξέγερσης του Πολυτεχνείου, και από τις 20 Νοέμβρη 1973, κάτω από τη φόρτιση των γεγονότων, ο Τάσσος ξεκινάει τη μεγάλη σύνθεση "17 Νοέμβρη 1973", που δουλεύει μέχρι το Σεπτέμβρη του 1975, μια μνημειακή σύνθεση 5,2 μ. χαραγμένη σε τρία τμήματα, που παραμένει στην αρχική της μορφή πάνω στις ξύλινες πλάκες.

Με το πραξικόπημα στην Κύπρο στις 15 Ιούλη 1974, καταστρέφεται στον βομβαρδισμό της Αρχιεπισκοπής το έργο "Λεπτομέρεια Εμφυλίου Πολέμου", που είχε δωρίσει στον Μακάριο. Χαράζει τη σύνθεση "Κύπρος 1974", η οποία κατόπιν γίνεται γραμματόσημο, "προσφυγόσημο", και με την πτώση της χούντας αρχίζει να ξαναδουλεύει εντατικά και να επεξεργάζεται και τα παλιότερα ξύλα, ενώ νέα έργα προστίθενται ("Συνταγματάρχης Σπύρος Μουστακλής", "Τα παιδιά της ασφάλτου", "Διομήδης Κομνηνός" κ.ά.), συνολικά εβδομήντα ξυλογραφίες που αποτελούν το υλικό της μεγάλης και υποβλητικής έκθεσης του Τάσσου στην Εθνική Πινακοθήκη, που ανοίγει στις 28 Νοέμβρη 1975 και μεταβάλλεται σε λαϊκό προσκύνημα. Για τα έργα της έκθεσης αυτής έγραφε ο Τάσσος στον τότε διευθυντή της Εθνικής Πινακοθήκης, Δημήτρη Παπαστάμο: "Οι ειδικές ψυχολογικές συνθήκες των τελευταίων χρόνων, η αφόρητη και καθημερινή ταπείνωση της αξιοπρέπειας θα μπορούσαν να έχουν κυριολεκτικά εξοντωτικές συνέπειες, εάν δεν υπήρχε για μένα σαν μοναδικό στοιχείο επιβίωσης το καταφύγιο της πλαστικής έκφρασης. Ετσι ανάμεσα σε δύο χορδές, του άσπρου και του μαύρου, έγιναν αυτές οι συναισθηματικές καταγραφές...".Ο διάλογος με το μεγάλο κοινό είχε ξαναρχίσει...