Η ανάπτυξη του συστήματος της προσχολικής αγωγής στη Σοβιετική Ενωση ξεκίνησε ουσιαστικά από το μηδέν, μια και πριν την Οχτωβριανή Επανάσταση τα ιδρύματα προσχολικής αγωγής ήταν μετρημένα και σε όλη την τσαρική Ρωσία δεν ξεπερνούσαν τα 280. Θα μπορούσε να πει κανείς πως δύο ήταν οι ουσιαστικοί παράγοντες που οδήγησαν στην ταχεία ανάπτυξη της προσχολικής αγωγής στην ΕΣΣΔ. Κατ' αρχήν η ανάγκη διασφάλισης ίσων δικαιωμάτων για τη γυναίκα, ώστε αυτή να μπορέσει να βγει από το σπίτι και να παίξει σημαντικό ρόλο στην οικονομική και κοινωνική ζωή της χώρας. Ενας δεύτερος λόγος, εξίσου σημαντικός, ήταν η σημασία που έδινε το σοβιετικό σύστημα στην κοινωνική διαπαιδαγώγηση και μόρφωση του παιδιού, που εκτιμούσε ότι θα έπρεπε να ξεκινά από την προσχολική ηλικία.

Ετσι το 1984 στη Ρωσική Σοβιετική Ομοσπονδιακή Σοσιαλιστική Δημοκρατία (ΡΣΟΣΔ), δηλ. στη Σοβιετική Ρωσία, υπήρχαν 81,8 χιλιάδες δημόσια ιδρύματα προσχολικής αγωγής, στα οποία πήγαιναν 9,2 εκατομμύρια παιδιά. Το 1988 (στα χρόνια της «περεστρόικα») θεωρείται χρόνος «στροφή», για την πιο έντονη εκδήλωση του φαινομένου της υπογεννητικότητας, που θα ενταθεί την επόμενη δεκαετία και θα συνεχιστεί ως τις μέρες μας. Ηδη το 1990 αρχίζει μια μικρή μείωση των παιδιών που πηγαίνουν σε ιδρύματα προσχολικής ηλικίας, που φτάνουν τα 9,009 εκατομμύρια.

Δραματική όμως μείωση σημειώνεται στα χρόνια που ακολούθησαν μετά την ανατροπή του σοσιαλισμού. Ετσι το 1998, στην καπιταλιστική πλέον Ρωσία, υπήρχαν μόλις 56,6 χιλιάδες δημόσια ιδρύματα προσχολικής αγωγής (δηλ. 25,2 χιλιάδες λιγότερα, ή -30,8%), στα οποία πήγαιναν 4,4 εκατομμύρια παιδιά (δηλ. 4,8 εκατομμύρια λιγότερα παιδιά, ή - 52% σε σχέση με τα σοσιαλιστικά χρόνια). Νεότερα στοιχεία, για το 2001, που έχει δημοσιοποιήσει το υπουργείο Παιδείας της Ρωσίας, δείχνουν τη συνέχιση της παραπάνω τάσης. Ετσι το 2001 στη χώρα είχαν απομείνει 53,9 χιλιάδες ιδρύματα προσχολικής αγωγής, στα οποία πήγαιναν 4,26 εκατομμύρια παιδιά. Σήμερα στους παιδικούς σταθμούς πηγαίνει λιγότερο από το 55% των παιδιών προσχολικής ηλικίας της Ρωσίας. Τα τελευταία σοσιαλιστικά χρόνια αυτός ο δείχτης έφτανε στο 67%. Οι ρυθμοί δείχνουν πως περίπου 3.000 παιδικοί σταθμοί κλείνουν κάθε χρόνο στη Ρωσία (!) η μείωσή τους είναι δηλαδή κατά 4-5% ετησίως.

Από τους παιδικούς σταθμούς της σοβιετικής εξουσίας

Αν επί σοσιαλισμού τα ιδρύματα προσχολικής αγωγής ήταν υπόθεση του κράτους κι ένας σημαντικός αριθμός τους στηριζόταν και στην οικονομική δυνατότητα μεγάλων επιχειρήσεων να πληρώνουν οι ίδιες για τους παιδικούς σταθμούς των εργαζομένων τους, σήμερα τα πράγματα έχουν αλλάξει! Από το 1992 άρχισε μια μαζική μεταφορά της ευθύνης στους δήμους. Ετσι σήμερα το 80,1% των ιδρυμάτων προσχολικής αγωγής είναι δημοτικά, το 11,7% είναι κρατικά, το 3,4% είναι συνεταιριστικής ή μεικτής ιδιοκτησίας και το 4,8% είναι ιδιωτικής ιδιοκτησίας. Στους τελευταίους πηγαίνει μόλις το 2,4% του συνόλου των παιδιών που πηγαίνουν σε παιδικούς σταθμούς, περίπου 100 χιλιάδες παιδιά, κυρίως βέβαια της ρωσικής ολιγαρχίας!

Η υποβάθμιση της προσχολικής αγωγής, η «παραίτηση» του κράτους από αυτή τη φροντίδα, έχει οδηγήσει στη μείωση του επιπέδου υπηρεσιών αγωγής και φροντίδας προς τα παιδιά των εργαζομένων. Οι γονείς αναγκάζονται να βάλουν βαθύτερα το χέρι στην τσέπη. Το υπουργείο Παιδείας της Ρωσίας, στην ιστοσελίδα του σημειώνει ανάμεσα στα άλλα πως στόχος του είναι να καλύπτει οικονομικά την «εκπαιδευτική-μορφωτική πλευρά», ενώ τα «έξοδα για τη φροντίδα του παιδιού» θα πρέπει να τα αναλάβουν οι γονείς! Αυτό είναι φανερό πως ήδη έχει δημιουργήσει νέα εμπόδια για την ανάπτυξη του δημόσιου συστήματος προσχολικής αγωγής, που συνεχώς εμπορευματοποιείται! Την ίδια ώρα το ρωσικό κράτος προτίθεται να ενισχύσει οικονομικά τους ελάχιστους ιδιωτικούς σταθμούς για τη νέα ελίτ! Την εμφάνισή τους κάνουν πλέον στη χώρα τα «παιδοφυλακτήρια», με στόχο αντί χαμηλού οικονομικού αντίτιμου να «κρατούν» κάποιες ώρες τη μέρα τα παιδιά, χωρίς να τους παρέχουν κάποια αγωγή. Την ίδια ώρα οι νηπιαγωγοί είναι από τους χαμηλότερα αμειβόμενους μισθωτούς της Ρωσίας. Εννοείται πως σοβαρές αλλαγές έχουν γίνει και στο ίδιο το περιεχόμενο της αγωγής, που όμως δεν έχουμε το χώρο για να τις αναπτύξουμε σ' αυτό το άρθρο.

Συχνά τα νούμερα και τα στατιστικά στοιχεία, όσο χαρακτηριστικά κι αν είναι, δεν μπορούν να δώσουν ανάγλυφα την πραγματικότητα των αλλαγών που έχουν συντελεστεί με την ανατροπή του σοσιαλισμού. Αυτό σίγουρα ισχύει όταν γίνονται συγκρίσεις σε τέτοιους τομείς, όπου δεν έχουμε να κάνουμε με αντικείμενα, εμπορεύματα και ψυχρές μηχανές, αλλά με ανθρώπους, παιδιά, νηπιαγωγούς, γονείς.

Η Ιλγκα Μπελόβα, νηπιαγωγός, που εργάζεται 13 χρόνια στο δημόσιο σύστημα Παιδείας της Ρωσίας, μας μιλά από πείρας για την κατάσταση που επικρατεί στον τομέα της χρηματοδότησης του συστήματος προσχολικής αγωγής σήμερα: «Ο παιδικός σταθμός μας χρηματοδοτείται από το τοπικό Τμήμα Λαϊκής Εκπαίδευσης (σημ. μτφρ. τοπική διεύθυνση εκπαίδευσης), αλλά συνεισφέρουν και κάποιοι χορηγοί, όπως η εταιρία "Τεπλοσέτ" και βέβαια ο Σύλλογος Κηδεμόνων. Οι γονείς πρέπει να πληρώνουν κάθε μήνα το 20% των εξόδων του κάθε παιδιού στον παιδικό σταθμό. Σήμερα αυτά τα χρήματα δε φτάνουν. Σοβαρές επισκευές στο κτίριο έχουν να γίνουν τα τελευταία 10 χρόνια. Η πρόσοψη του κτιρίου είναι έτοιμη να καταρρεύσει, η στέγη επίσης θέλει επισκευή. Βέβαια, στο εσωτερικό του κτιρίου κάθε χρόνο όλο και κάποιο βάψιμο γίνεται»... Στην ερώτησή μας αν αυτή η κατάσταση έχει επηρεάσει τη διατροφή των παιδιών στους παιδικούς σταθμούς, η Ρωσίδα νηπιαγωγός απαντά: «Τα τελευταία 5 χρόνια η διατροφή των παιδιών έχει καλυτερεύσει, έχει σταθεροποιηθεί, μια και βοηθάνε και οι χορηγοί».

Η Ι. Μπελόβα μας μιλά και για τις αλλαγές στο περιεχόμενο της εργασίας των νηπιαγωγών, καθώς και για τις υπηρεσίες που παρείχαν στο παρελθόν οι παιδικοί σταθμοί και πως σήμερα συνεχώς συρρικνώνονται: «Σήμερα μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε περισσότερα προγράμματα αγωγής, αν και σαν βάση βέβαια παίρνουμε το βασικό "Πρόγραμμα" και χρησιμοποιούμε κι κάποιες επιπλέον ιδέες. Το βάρος δίνεται στον πατριωτισμό, στο Μεγάλο Πατριωτικό Πόλεμο. Την ίδια ώρα από το περιεχόμενο έχουν βέβαια εξαφανιστεί ο Λένιν κι η Μεγάλη Οκτωβριανή Επανάσταση. Στο "Πρόγραμμα" αρχίζει να γίνεται γνωριμία με τη θρησκεία, ενώ υπάρχουν και παιδικοί σταθμοί που δίνεται ιδιαίτερη βαρύτητα στο ζήτημα της θρησκευτικής αγωγής. Νωρίτερα, στα σοσιαλιστικά χρόνια, υπήρχαν στον παιδικό σταθμό μας νηπιαγωγοί που ασχολούνταν ειδικότερα με τη γυμναστική των παιδιών, με τα εικαστικά, με τη μουσική. Οι νηπιαγωγοί αυτοί είχαν ειδικές αίθουσες, εφόδια και καθήκον να βοηθήσουν στη βαθύτερη ανάπτυξη διάφορων δραστηριοτήτων των παιδιών. Υπήρχε ψυχολόγος και λογοθεραπευτής. Σήμερα έχει απομείνει μόνο ο ψυχολόγος και η μουσικός. Ιδιαίτερα αισθητή είναι η έλλειψη του λογοθεραπευτή, αφού πολλά παιδιά έρχονται με προβλήματα λόγου και πηγαίνουν με αυτά στη συνέχεια στο σχολείο».

Τα συνολικά στοιχεία δείχνουν πως το πρόβλημα της συρρίκνωσης του παιδαγωγικού έργου στους ρωσικούς παιδικούς σταθμούς, αλλά κι η εξάλειψη πολλών χιλιάδων παιδικών σταθμών μέσα σε μια δεκαετία έχει οδηγήσει στη «γνωριμία» των Ρώσων εκπαιδευτικών με νέα γι' αυτούς φαινόμενα, όπως η ανεργία κι η υπερεκμετάλλευση.

Η Ολγα Ματσελόβα δουλεύει 15 χρόνια ως νηπιαγωγός σε παιδικούς σταθμούς: «Στην περιοχή μας, πριν το 1991 υπήρχαν 8 παιδικοί σταθμοί κι έχουν απομείνει 2 - μας λέει. Αυτοί οι παιδικοί σταθμοί που απόμειναν είναι υπερφορτωμένοι από παιδιά. Πολλοί νηπιαγωγοί έμειναν άνεργοι, όπως κι εγώ. Τον Απρίλη του 2002 έμεινα άνεργη, αφού έκλεισε ο σταθμός μου, με το επιχείρημα ότι είχαμε λίγα παιδιά. Ποτέ στο παρελθόν δεν είχα σκεφθεί πως θα μπορούσα να μείνω άνεργη. Για τρεις μήνες μας έδινε η Διεύθυνση Εκπαίδευσης αποζημίωση ίση με το μισθό μας, που ήταν 1.600 ρούβλια το μήνα. Στη συνέχεια μπήκα στο Ταμείο Ανεργίας, κι έπαιρνα το 70% του μισθού. Ευτυχώς μετά από ένα μήνα, εμένα και μια ακόμη κοπέλα μας κάλεσαν να δουλέψουμε στους παιδικούς σταθμούς που απέμειναν. Οι υπόλοιποι νηπιαγωγοί κι άλλοι εργαζόμενοι που δούλευαν στο σταθμό μου, είναι ακόμη άνεργοι και μάλιστα μετά τη συμπλήρωση χρόνου δεν παίρνουν επίδομα ανεργίας και διαγράφονται από τις λίστες του Ταμείου Ανεργίας».

Δεν είναι λίγοι οι Ρώσοι εκπαιδευτικοί που σε αυτές τις πρωτόγνωρες συνθήκες της ανεργίας είναι αναγκασμένοι να «σιωπήσουν» και να συνεχίσουν να δουλεύουν με μισθούς πείνας, ακόμη κι όταν επί ολόκληρους μήνες η καταβολή των μισθών τους καθυστερεί. Η Ι. Μπελόβα μας λέει χαρακτηριστικά: «Ο μισθός μας σήμερα εξαρτάται από την κατηγορία στην οποία έχουν κατατάξει τον κάθε εκπαιδευτικό. Οι μισθοί αρχίζουν από 1.200 ρούβλια και φτάνουν τα 1.400 ρούβλια». Αν πάρουμε υπόψη μας πως η σημερινή αντιστοιχία είναι 1 ευρώ ίσο με 35 ρούβλια, φαίνεται ότι οι Ρώσοι νηπιαγωγοί το ανώτερο που μπορούν να λάβουν το μήνα είναι 40 ευρώ, δηλαδή ακόμη χαμηλότερα και από τα 60 ευρώ, που με βάση τα στοιχεία της κυβέρνησης είναι ο μέσος μισθός στη χώρα.

Η Ολ. Ματσελόβα προσθέτει τη δική της μαρτυρία στο θέμα: «Οταν άρχισα να δουλεύω το 1988 έπαιρνα 110 ρούβλια. Αυτά μου έφταναν για τη ζωή και μπορούσα να έχω και κάποιες οικονομίες. Τώρα τα χρήματα δε φτάνουν. Τι να βάλω στην τράπεζα, τα 70 ρούβλια το μήνα, δηλαδή 2 ευρώ, που μας δίνουν ως επίδομα παιδιού το μήνα;».

Στην ερώτησή μας για το πώς μπορεί να τα βγάζει πέρα ο νηπιαγωγός με τέτοιο μισθό, μας απαντούν: «Δύσκολα. Πολλοί επιδιώκουν να βρουν άλλη δουλιά, άλλοι περιμένουν να συμπληρώσουν 25ετία για να βγουν στην πρόωρη σύνταξη. Πολύ δύσκολα θα δεις νέους νηπιαγωγούς. Οι απόφοιτοι των παιδαγωγικών σχολών προσπαθούν να βρουν άλλη δουλιά, δεν έρχονται με τέτοιο μισθό στους παιδικούς σταθμούς».

Το ζήτημα όμως, όπως μας πληροφορούν, δεν είναι μόνο στο ύψος των μισθών, αλλά και στις συνθήκες εργασίας. Οπως μας εξηγεί η Ι. Μπελόβα: «Στο παρελθόν το ωράριο του σταθμού μας ήταν 12ωρο και κάθε ομάδα παιδιών στον παιδικό σταθμό είχε δύο νηπιαγωγούς, έναν για την πρωινή βάρδια, από τις 7.00 μέχρι τις 13.00 κι έναν για την απογευματινή, από τις 13.00 μέχρι τις 19.00. Στη συνέχεια μειώθηκε το ωράριο λειτουργίας του σταθμού σε δέκα ώρες και ταυτόχρονα μειώθηκε ο αριθμός των νηπιαγωγών. Ετσι αν στο παρελθόν είχαμε σε 2 ομάδες παιδιών 4 νηπιαγωγούς, τώρα έχουμε 3, που δουλεύουν ο καθένας 10ωρο ωράριο και κάθε τρίτη μέρα έχουν ρεπό. Το τελευταίο μάλιστα διάστημα, μετά από παράκληση γονιών. το ωράριο αυξήθηκε σε 11 ώρες, χωρίς αύξηση του προσωπικού! Αν πριν στο σταθμό μας ήμασταν 20 νηπιαγωγοί, τώρα έχουν απομείνει μόνο 15».