Παράλληλα, αλλά αντίθετα με την άφθονη ισπανική χρονικογραφία για την Αμερική, υπάρχει μια ηρωική προσπάθεια των κατακτημένων λαών, που υποκινημένοι από ιερωμένους και εγγράμματους Ισπανούς προσπάθησαν να δώσουν βιωματικές μαρτυρίες τους και έτσι να επιβιώσουν, μετά την «Αποκάλυψη», που για εκείνους ήταν η κατάκτησή τους. Η προσπάθεια αυτή εκδηλώνεται σε ποικίλες φόρμες (απομνημονεύματα, αφηγήσεις, άσματα, ποιήματα, διάλογοι, προφητείες κλπ.). Ομως, όλες αυτές οι εκφράσεις παίρνουν τη μορφή της χρονικογραφίας. Προσφέρουν εκείνο που ονομάστηκε «η εκδοχή των νικημένων» ή «η ανάποδη της κατάκτησης», που χωρίς αυτό θα βλέπαμε μόνο το μισό ...κάδρο. Αυτή η «εκδοχή» έχει ενδιαφέρον για έναν ακόμα...