Παράλληλα, αλλά αντίθετα με την άφθονη ισπανική χρονικογραφία για την Αμερική, υπάρχει μια ηρωική προσπάθεια των κατακτημένων λαών, που υποκινημένοι από ιερωμένους και εγγράμματους Ισπανούς προσπάθησαν να δώσουν βιωματικές μαρτυρίες τους και έτσι να επιβιώσουν, μετά την «Αποκάλυψη», που για εκείνους ήταν η κατάκτησή τους.

Η προσπάθεια αυτή εκδηλώνεται σε ποικίλες φόρμες (απομνημονεύματα, αφηγήσεις, άσματα, ποιήματα, διάλογοι, προφητείες κλπ.). Ομως, όλες αυτές οι εκφράσεις παίρνουν τη μορφή της χρονικογραφίας. Προσφέρουν εκείνο που ονομάστηκε «η εκδοχή των νικημένων» ή «η ανάποδη της κατάκτησης», που χωρίς αυτό θα βλέπαμε μόνο το μισό ...κάδρο.

Αυτή η «εκδοχή» έχει ενδιαφέρον για έναν ακόμα λόγο. Γραμμένη, από ιθαγενείς ή μιγάδες, στο λατινικό αλφάβητο πρόσφερε μια ανανέωση της προφορικής παράδοσης των ιθαγενών λαών, οι οποίοι σκέφθηκαν πως η λατινογενής γλώσσα του εισβολέα θα γινόταν η καλύτερη «σύμμαχος» των γραπτών μαρτυριών τους. Ετσι, οι κατακτημένοι «οικειοποιήθηκαν» ένα «όπλο» του κατακτητή, τη γλώσσα του.

Σε πολλές, όμως, περιπτώσεις οι ιθαγενείς έγραφαν στη δική τους γλώσσα και συμπλήρωναν το κείμενό τους με οπτικό υλικό. Κατά τον 17ο αιώνα, ο Ινδιάνος χρονικογράφος Φελίπε Γκουαμάν Πομά ντε Αγιαλά συμβάλλει με το έργο του στη διατήρηση μιας γλωσσικής κληρονομιάς που, διαφορετικά, θα είχε χαθεί. Στο πρώτο μισό του 16ου αιώνα, τα περισσότερα χρονογραφικά ντοκουμέντα ήταν ανώνυμα. Αργότερα, όμως, οι συντάκτες υπέγραφαν με το όνομά τους.

Μια αξιομνημόνευτη μαρτυρία είναι το βιβλίο των «συνομιλιών των 12». Πρόκειται για ένα εξαιρετικό βιβλίο που, με τη γλώσσα Νάουατλ, «ζωντανεύει» τη γλώσσα των επιζησάντων ιερέων και σοφών του πολιτισμού των Αζτέκων, οι οποίοι υπερασπίστηκαν σθεναρά τον πολιτισμό και την πίστη τους μπροστά στους πρώτους Φραγκισκανούς ευαγγελιστές:

«Είπατε

Οτι δεν ήταν αληθινοί οι θεοί μας

Καινούργια λέξη είναι αυτή...

Αυτή που λέτε

Απ' αυτή έχουμε αναστατωθεί

Απ' αυτή είμαστε ενοχλημένοι.

Γιατί οι προπάτορές μας

Αυτοί που υπήρξαν, αυτοί που έχουν ζήσει πάνω στη γη

Δε συνήθιζαν να μιλάνε έτσι...

Είναι πια αρκετό αυτό που έχουμε χάσει

Αυτό που μας έχει αφαιρεθεί

Αυτό που μας έχει στερήσει

Η κυβέρνησή μας.

Κάντε μ' εμάς

Αυτό που θέλετε.

Αυτή είναι η απάντησή μας στα λόγια σας.

Ωχ Κύριοί μας!»

Στην περιοχή που μιλιέται η γλώσσα Κέτσουα (Περού) υπάρχει μια εξαιρετική ελεγεία, με τίτλο «Στον Κύριό μας Ινκα Αταουάλπα» (τελευταίος αυτοκράτορας των Ινκας). Η ελεγεία μιλά για την εκτέλεσή του από τους Ισπανούς. Πρόκειται για ποίηση μεγάλης λογοτεχνικής αξίας. Η φημισμένη αρχή της ελεγείας, με τον πένθιμο ήχο που προκαλούν οι εικόνες, το διακεκομμένο ρυθμό και τις επαναλήψεις είναι αξιομνημόνευτη. Η εκπληκτική μεταφορά στα Ισπανικά έγινε από τον Χοσέ Μαρία Αργκέδος:

«Τι ουράνιο τόξο είναι αυτό το μαύρο ουράνιο τόξο που υψώνεται;

Η καρδιά προαισθανόταν κάθε στιγμή

Ακόμη και στα όνειρά μου

Χτυπώντας με

Στον λήθαργο

Τη γαλάζια μύγα προάγγελο του θανάτου.

Ατέλειωτος πόνος (...)»

Στην ίδια ελεγεία εκφράζεται και η περιφρόνηση των ιθαγενών για τους άπληστους Ισπανούς κατακτητές:

«Πλουτισμένος, με το χρυσό της "σωτηρίας" ο Ισπανός.

Η τρομερή του καρδιά καταβροχθισμένη από τη δύναμη

Σπρώχνοντας ο ένας τον άλλο

Με λαχτάρα κάθε φορά, κάθε φορά πιο σκοτεινή.

Θηρίο εξαγριωμένο (...)»

Ανάμεσα στους χρονικογράφους της κατάκτησης ξεχωρίζει ο Ινδιάνος Τίτου Κούσι Γιουπάνκι. Είναι ο εισηγητής της ιστοριογραφίας από την πλευρά των νικημένων. Ο Γιουπάνκι ήταν στην πραγματικότητα ένας Ινκας. Γιος του επαναστάτη Μάνκο Ινκα ΙΙ, ο οποίος ήταν επικεφαλής μιας εξέγερσης των Ινδιάνων (1536) στο Κούζκο (Περού). Στο Περού υπήρχε μια μακρά περίοδος ένοπλης αντίστασης των ιθαγενών, που άρχισε με τον Μάνκο Ινκα ΙΙ και τελείωσε με την ήττα του Τούπακ Αμάρου, το 1780.

Το έργο του Γιουπάνκι τιτλοφορείται «Αφήγηση της κατάκτησης του Περού». Πριν γράψει την αφήγηση αυτή, ο Ινκα είχε κινηθεί ένοπλα κατά των Ισπανών. Το αφήγημα περιέχει την περιγραφή της πτώσης της αυτοκρατορίας των Ινκας, την αντίσταση των Ινδιάνων και τις σκληρότητες και βιαιοπραγίες των Ισπανών. Είναι ένα κείμενο με ανθρωπολογική αξία, ποτισμένο από αίσθημα υπερηφάνειας και δίνει τη μαρτυρία των Ινδιάνων σχετικά με την κατάκτηση.

Μεγάλος χρονικογράφος του 17ου αιώνα είναι ο Ινκα Γκαρθιλάσο. Τα κείμενά του εκφράζουν το πνεύμα της Αναγέννησης και ανήκουν στο «χρυσό αιώνα» των γραμμάτων, όχι μόνο στην Ιβηρική χερσόνησο αλλά και τις αποικίες της Αμερικής. Κλασικό θεωρείται το έργο του «Πραγματικά (ή βασιλικά) σχόλια», που αναφέρεται στις περασμένες δόξες και αποδίδει τιμή στο μεγαλείο της γηγενούς κουλτούρας των Ανδεων. Ο μεγάλος μαρξιστής θεωρητικός Μαριάτεγκι ονόμασε τον Γκαρθιλάσο «πρώτο Περουβιανό».

Η επίδραση του Γκαρθιλάσο είναι καθοριστική σε πολλά στάδια της Περουβιανής Λογοτεχνίας. Οι ιδέες του επέδρασαν στις εξεγέρσεις των Ινδιάνων και στην ιδεολογική προετοιμασία του αγώνα της Ανεξαρτησίας. Παρ' όλο που το έργο επικεντρώνεται στην Ιστορία του Περού, αποκτά οικουμενικές διαστάσεις. Η επιστροφή στο ένδοξο παρελθόν τους είναι μια «πηγή» για τους λαούς, ώστε να μπορέσουν να ξαναβρούν τη χαμένη τους «ταυτότητα», συνδέοντας το παρελθόν με τις ανάγκες του παρόντος.