Ωστόσο, απ' αυτόν τον ιδεολογικό και πολιτιστικό καμβά εξαιρείται το αριστοφανικό έργο. Ο εκπρόσωπος της αττικής κωμωδίας συνιστά πρόβλημα, καθώς δεν χωράει στην κατασκευασμένη εθνική πνευματική παράδοση.

Τα προμηνύματα της ανακάλυψης της ελληνικής ταυτότητας, κυρίως από Ελληνες επιχειρηματίες και λόγιους της Διασποράς, επικεντρώνονται σε ευρωπαϊκά διαβάσματα.

Ο αρχαιοελληνικός πολιτισμός, παραμορφωμένος από τον αναγεννησιακό ανθρωπισμό και ορθολογισμό, αντιμετωπίζεται ως σημείο εκκίνησης και συνέχεια της ευρωπαϊκής παιδείας στο σημείο συνάντησής του με το ρωμαϊκό κοσμοείδωλο.

Ετσι, και το αρχαίο δράμα και το θέαμα του δυτικού νεοκλασικισμού συλλαμβάνονται ως βαθμίδες ενός ενιαίου καλλιτεχνικού κόσμου. Σ' αυτό το επινοημένο σχήμα, ο Αριστοφάνης τούς χαλάει τη συνταγή του διδακτισμού, με αποτέλεσμα οι νεοκλασικιστές δραματουργοί της κωμωδίας να θεωρούν γενάρχη τους τον Μένανδρο (342/341 - 291/292 π.Χ.).

Γιατί όμως θεωρείται αποσυνάγωγος από τον δυτικό θεατρικό κανόνα ο συγγραφέας των έντεκα διασωθεισών κωμωδιών; Την απάντηση την παίρνουμε από την παραστατική μονογραφία του ομότιμου καθηγητή Θεατρολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης Θόδωρου Χατζηπανταζή, «Η Ελληνική Κωμωδία και τα πρότυπά της στο 19ο αιώνα» («Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης», 2004):

«Παραβιάζουν πρώτα - πρώτα τη θεμελιώδη αρχή της Αληθοφάνειας, αναπτύσσοντας ιστορίες αχαλίνωτης φαντασιοκοπίας, περιγράφοντας (...) το χτίσιμο μιας πολιτείας πουλιών πάνω στα σύννεφα ή την ακόμη πιο απίθανη εκχώρηση της πολιτικής εξουσίας στις γυναίκες!

»Παραβιάζουν την αρχή της Ενότητας Τόπου και Χρόνου, με το να μεταφέρουν επεισοδιακά τη δράση τους από τη γη στον ουρανό και με το να παρακολουθούν βήμα προς βήμα εξορμήσεις από τον επάνω στον κάτω κόσμο.

»Παραβιάζουν επιπλέον την αρχή της Νεοκλασικής Ευπρέπειας, με το να χρησιμοποιούν κατά κόρον βωμολοχικά καλαμπούρια και με το να περιέχουν ανάρμοστες προσωπικές υποθέσεις ενάντια σε κατονομαζόμενα σύγχρονα πρόσωπα».

Και δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι στις «Νεφέλες» της αριστοφάνειας δραματουργίας διακωμωδείται ο Σωκράτης: Το τοτέμ και το ταμπού της ιδεαλιστικής φιλοσοφίας, έτσι όπως μας παραδίδεται μέσα από την πλατωνική εξιδανίκευση.

Γι' αυτό δεν είναι καθόλου τυχαίο πως ο 21χρονος ποιητής και δημοσιογράφος Αλέξανδρος Σ. Βυζάντιος (1841 - 1898), γόνος φαναριώτικης αριστοκρατικής οικογένειας - πατέρας του ο κρατικός υπάλληλος και λεξικογράφος Σκαρλάτος Βυζάντιος (1798 - 1878) - επιλέγει να πάρει μέρος στον Βουτσιναίο Ποιητικό Διαγωνισμό του Πανεπιστημίου της Αθήνας. Διαγωνίζεται, το 1862, με το επικολυρικό αφηγηματικό ποίημά του «Σωκράτης και Αριστοφάνης».

Το γεγονός ότι ομόφωνα κερδίζει το πρώτο βραβείο σηματοδοτεί την ιδεολογική και πολιτική πρόσληψη του Αριστοφάνη από την υπό διαμόρφωση κυρίαρχη αστική τάξη, η οποία αναζητεί τον διδακτικό τόνο του ορθού και όχι τον ανατρεπτικό του «στρεβλού» δρόμου του Αθηναίου «βωμολόχου».

Ο βραβευμένος δημιουργός θα σπουδάσει Νομικά στη Λειψία και θα εξελιχθεί σε έναν πολύγλωσσο δημοσιογράφο - με άνεση μιλάει και γράφει Γερμανικά, Ιταλικά, Γαλλικά, Αγγλικά, Ρωσικά. Το 1875 θα παραλάβει από τον αδελφό του, Αναστάσιο Βυζάντιο (1839 - 1892), την εφημερίδα «Ημέρα» - είχε ιδρυθεί το 1855 από τον Σμυρνιό εκδότη και δημοσιογράφο Ιωάννη Σκυλίτση (1819 - 1890) - με έδρα την Τεργέστη και θα τη μετονομάσει σε «Νέα Ημέρα».

Από τις στήλες της εφημερίδας του, επί τριάντα χρόνια, θα γίνει φανατικός υποστηρικτής του Γεωργίου Α' και του Κρητικού Ζητήματος. Ομως θα έχει επιλέξει να εναντιωθεί στη νεανική επιλογή του, δηλώνοντας μεταμέλεια, αφού είχε αποτελέσει μέλος της ονομαζόμενης «χρυσής νεολαίας», η οποία τάχθηκε υπέρ της εκθρόνισης της οθωνικής βασιλείας.

Ας είναι. Το 38σέλιδο ποίημα «Σωκράτης και Αριστοφάνης» τυπώνεται τη χρονιά της βράβευσής του, από το τυπογραφείο «Αθήνησι, Τύποις Δ. Α. Μαυρομάτη». Είναι χωρισμένο σε επτά μέρη, με πρόλογο, και εκτείνεται σε 448 στίχους.

Το αιτιολογικό της πρωτιάς του έργου, στον Βουτσιναίο Ποιητικό Διαγωνισμό, κυκλοφορεί σε 36σέλιδο φυλλάδιο με την υπογραφή του συγγραφέα, λόγιου και πρώτου πρέσβη στις ΗΠΑ Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή (1809 - 1892) και τον τίτλο «Εκθεσις του Ποιητικού Διαγωνισμού του Ετους 1862» («Εν Αθήναις, Εκ του Τυπογραφείου Λαζάρου Ι. Βιλαρά»).

Διαβάζουμε από την πρώτη σελίδα το σκεπτικό βράβευσης:

«Εκρίθη ομοφώνως υπό της των κριτών επιτροπείας βραβεύσεως άξιον (...), διά τε την τέχνην του ποιήματος, τας περί τον αρχαίον βίον των προγόνων ημών ακριβείς γνώσεις του ποιητού και τον ηθικόν σκοπόν εις ον αποβλέπει το ποίημα. Ο ποιητής παρίστησιν ως οίον τε πιστώς την εποχήν εκείνην των Αθηναίων, καθ' ην η διαφθορά των ηθών ελύμαινε την πολιτείαν, καθ' ην και ο σοφώτατος των Αθηναίων ώφθη διακωμωδούμενος εις το θέατρον, καθ' ην τέλος και διά του κωνείου θάνατον ούτος έλαβεν. Αλλ' επί τέλους φαίνεται μεταμελόμενος ο Αριστοφάνης, και την μεταμέλειαν εξηγών εις τον Πλάτωνα μετ' αδυσωπήτου ελέγχου συνειδήσεως και κατανύξεως ψυχής».

Η κριτική επιτροπή αποτελείτο ακόμη από τους Κωνσταντίνο Ασώπιο (1785 - 1872), πρύτανη του Πανεπιστημίου της Αθήνας, Κωνσταντίνο Παπαρρηγόπουλο (1815 - 1891), ιστορικό, και Στέφανο Κουμανούδη (1818 - 1899), καθηγητή της Λατινικής.

Αλλά ποια είναι τα τεχνικά χαρακτηριστικά της τιμημένης ποιητικής συλλογής; Ο λόγος και πάλι στον Α. Ρ. Ραγκαβή:

«Ιαμβικοί δίμετροι, οι μεν ακατάληκτοι, οι δε υπερκατάληκτοι εναλλάξ, έχουσί τι εν τω ρυθμώ το αβρόν και εκλελυμένον, αλλ' εισίν ακριβεστάτης κατασκευής (...). Η γλώσσα, καθαρά, κυριολεκτική, επιμελημένη και γλαφυρά, ουδαμού έχει λέξιν παρέλκουσαν, ή σώρευσιν επιθέτων, ή σύγχυσιν του χρωματισμού».

Ενα τετράστιχο από το τελευταίο μέρος του κατά Βυζάντιον δημιουργήματος, το οποίο ακυρώνει τον κωμικό ποιητή, υπό το φως της χριστιανικής ενοχής:

Υπό το πνεύμα των ετών

Η παλαιά εσβέσθη πλάνη,

Κ' ένοχον βλέπει εαυτόν

Ω σε λυπούμ', Αριστοφάνη!

ΥΓ. Αποχαιρετάμε τον ποιητή και πεζογράφο Κωστή Γκιμοσούλη (1960 - 2023) με τους στίχους του: «Πνίγομαι απ' αυτό πνίγομαι απ' το άλλο / ποθώ κάτι πιο μικρό και κάτι πιο μεγάλο / ας το πάρω πια απόφαση / για όλα πάντα θα αμφιβάλλω».