Κάπως έτσι μας εισάγει στο θέμα του το εξαιρετικό βιβλίο του Μάνου Σαριδάκη, «Το Σύμπαν», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις «Παπαδόπουλος» στη σειρά «Μικρές Εισαγωγές».

Ο Μάνος Σαριδάκης είναι διδάκτορας Πυρηνικής Φυσικής του ΕΚΠΑ και κύριος ερευνητής του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών. Εχει εργαστεί ως μεταδιδακτορικός ερευνητής, Επίκουρος Καθηγητής και Επισκέπτης Καθηγητής στο ΕΜΠ, στη Γαλλία (Saclay και IAP), στις ΗΠΑ (Baylor U.), στη Χιλή (PUCV) και στη ΛΔ Κίνας (Tsing Hua και USTC). Εχει δημοσιεύσει περισσότερες από 280 ερευνητικές εργασίες σε διεθνή περιοδικά, έχει συγγράψει 5 βιβλία και βρίσκεται στις ανώτατες θέσεις της διεθνούς κατάταξης του Πανεπιστημίου του Stanford με το 1% των πιο επιδραστικών επιστημόνων παγκοσμίως.

Με το βιβλίο του για το σύμπαν, απαντάει με έναν εύληπτο και συνοπτικό τρόπο στα ερωτήματα που μπορεί να έχει ο καθένας, μέσα σε 120 σελίδες, απευθυνόμενος στο ειδικό επιστημονικό, αλλά και το ευρύ κοινό.

Ο «Ριζοσπάστης» είχε τη χαρά να μιλήσει μαζί του με αφορμή αυτό το βιβλίο και τον ευχαριστούμε πολύ.

-- Το βασικό μου κίνητρο πηγάζει από τη θέση ότι τα αποτελέσματα της επιστημονικής έρευνας πρέπει να γίνονται κτήμα ολόκληρης της κοινωνίας. Δεν έχει κανένα νόημα εμείς οι ειδικοί να τα λέμε μεταξύ μας σε κλειστούς κύκλους και να βαυκαλιζόμαστε, αν η γνώση δεν περνάει σε όλους τους πολίτες.

Το δεύτερο σημείο που με κινητοποίησε είναι η αντίληψη ότι η εκλαΐκευση της επιστήμης πρέπει να γίνεται από τους ίδιους τους ειδικούς επιστήμονες, από αυτούς δηλαδή που παράγουν τη νέα γνώση. Δεν πρέπει να «αναθέσουμε» αυτό το τόσο σημαντικό έργο σε δημοσιογράφους, influencers, πανελίστες κ.λπ., δηλαδή από ανθρώπους μη ειδικούς, που μπορεί να έχουν μεν τις επικοινωνιακές ικανότητες, αλλά δεν γνωρίζουν σε βάθος το αντικείμενο, με αποτέλεσμα να κάνουν διαρκώς λάθη και να προκαλούν σύγχυση στο κοινό.

Το τρίτο κίνητρό μου, επί του συγκεκριμένου θέματος πλέον, είναι ότι ενώ οι εξελίξεις στην αστροφυσική και την κοσμολογία τις τελευταίες δύο δεκαετίες είναι εξαιρετικά ραγδαίες, τα εκλαϊκευτικά βιβλία που κυκλοφορούν στα Ελληνικά έχουν μείνει λίγο πίσω. Αυτό που προσπάθησα να κάνω στο βιβλίο είναι ένα καλό και συνολικό «update» στη γνώση μας για το Σύμπαν.

Ο αναγνώστης, λοιπόν, θα αρχίσει ένα ταξίδι από το «σπίτι μας», τη Γη μας, και ζουμάροντας προς τα έξω θα αρχίσει να βλέπει τη μεγάλη εικόνα, υπό το φως των νέων εξελίξεων. Θα γνωρίσει τους πλανήτες, τον Ηλιο, αλλά και τους μικρότερους παίχτες όπως οι αστεροειδείς (τα πολύτιμα μέταλλα των οποίων, με αξία πολλές φορές πάνω από το παγκόσμιο ΑΕΠ, θα αποτελέσουν πεδίο ανταγωνισμού στο κοντινό μέλλον, πολύ πιο κοντινό από ό,τι φαντάζεστε). Θα δει πώς γεννιούνται, ζουν και πεθαίνουν τα αστέρια, πώς σχηματίζουν ομάδες, τι είναι ο Γαλαξίας και πώς χιλιάδες γαλαξίες φτιάχνουν με τη σειρά τους τεράστια σμήνη. Θα γνωρίσει τον «σκηνοθέτη της εξέλιξης του Σύμπαντος», που δεν είναι άλλος από τη θεωρία της βαρύτητας (από τον Αριστοτέλη έως τον Γαλιλαίο και από εκεί στον Νεύτωνα και τον Αϊνστάιν). Θα περιηγηθεί στην εποχή της σκοτεινής ύλης και της σκοτεινής Ενέργειας, και θα ξεκαθαρίσει τι συμβαίνει επιτέλους με αυτή τη Μεγάλη Εκρηξη και την Ιστορία της ίδιας της αυθύπαρκτης ύλης. Τέλος, φτάνοντας μέχρι τις εξελίξεις των τελευταίων χρόνων, θα γνωρίσει τις μαύρες τρύπες, τα βαρυτικά κύματα, τα πάλσαρ, τα κβάζαρ, τους διπλούς αστέρες και τις προόδους στην ανακάλυψη εξωπλανητών παρόμοιων με τη Γη.

-- Στον πρόλογο του βιβλίου σημειώνετε ότι «μέσω συστηματικών παρατηρήσεων, προσεκτικά σχεδιασμένων πειραμάτων και ορθολογικών συλλογισμών έχουμε κατορθώσει να αποκτήσουμε μια εξαιρετικά λεπτομερή γνώση για το Σύμπαν». Προφανώς αναφέρεστε στην επιστήμη. Ωστόσο κατά πόσο πιστεύετε ότι αυτή η γνώση φτάνει στον κόσμο; Τι γνωρίζει ο μέσος πολίτης για το Σύμπαν;

-- Αυτό που πρέπει να καταλάβουμε είναι ότι επιστήμη δεν είναι απλά η συλλογή γνώσης, αλλά η συστηματική διερεύνηση του κόσμου μέσω παρατήρησης, πειράματος και ορθολογικών συλλογισμών, με σκοπό την ανάδειξη των νομοτελειών που τον διέπουν. Γιατί η αντικειμενική πραγματικότητα, το παρατηρήσιμο Σύμπαν, είναι όντως γνώσιμα. Οπως έλεγε και ο Αϊνστάιν «το πιο ακατανόητο με το Σύμπαν είναι ότι είναι κατανοητό». Φοβάμαι ότι τις τελευταίες δυο-τρεις δεκαετίες ο απλός κόσμος βομβαρδίζεται από ένα τεράστιο πλήθος πληροφοριών, που όμως παραμένουν ασύνδετες και ασυσχέτιστες, εμποδίζοντάς τον να έχει μια συνολική εικόνα, είτε πρόκειται για τα φυσικά είτε για τα κοινωνικά φαινόμενα. Ειδικά στην αστρονομία και κοσμολογία, πέρα από την έλλειψη της γενικής εικόνας, λόγω της φύσης του αντικειμένου, υπάρχει και τεράστια παραπληροφόρηση, μεταφυσική, και ψευδοεπιστήμη (ένας στους τέσσερις συμπολίτες μας πιστεύει ότι δεν έχουμε πάει στη Σελήνη, ενώ πάνω από τους μισούς πιστεύουν στα ζώδια).

Γι' αυτό, λοιπόν, έχει τεράστια σημασία η επιστημονική μέθοδος ανάλυσης και διερεύνησης του κόσμου που μας περιβάλλει να περάσει στον απλό πολίτη. Γιατί η γνώση είναι δύναμη και ένας μορφωμένος πολίτης σκέφτεται καλύτερα σε όλες τις πτυχές του κοινωνικού γίγνεσθαι. Αν διαπαιδαγωγηθείς να ερμηνεύσεις ορθολογικά τα φυσικά φαινόμενα, να διαχωρίζεις τις αιτίες από τα αποτελέσματα, να αναζητάς τις βαθύτερες νομοτέλειες κ.λπ., αναπόφευκτα θα σκέφτεσαι και θα δρας έτσι παντού. Να θυμίσω εδώ ότι το πρώτο βιβλίο επιστήμης στη γλώσσα μας στη σύγχρονη εποχή, το «Φυσικής Απάνθισμα», γράφτηκε και εκδόθηκε το 1790 από τον Ρήγα Φεραίο, πριν γράψει τα γνωστά επαναστατικά έργα του, ακριβώς για να αναδείξει τη σπουδαιότητα που έχουν η επιστημονική σκέψη και γνώση σε κάθε απελευθερωτική προσπάθεια.

-- Ποια ακριβώς είναι η δουλειά σας σήμερα ως κύριου ερευνητή στο Αστεροσκοπείο και ποια πεδία βρίσκονται στα μελλοντικά ερευνητικά σας σχέδια;

-- Ως κύριος ερευνητής του Ινστιτούτου Αστρονομίας, Αστροφυσικής, Διαστημικών Εφαρμογών και Τηλεπισκόπησης του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών, μαζί με την Ομάδα μας διεξάγουμε έρευνα πάνω στα αντικείμενα της βαρύτητας, της κοσμολογίας και της αστροφυσικής, προσπαθώντας να κατανοήσουμε τις βασικές νομοτέλειες που διέπουν το παρατηρήσιμο Σύμπαν ως ολότητα, καθώς και τα συστατικά από τα οποία αποτελείται. Για παράδειγμα, ξέρουμε σήμερα ότι οι συνήθεις μορφές ύλης αποτελούν μόλις το 5% του παρατηρήσιμου Σύμπαντος, με το υπόλοιπο 95% να είναι άγνωστο (οι λεγόμενες σκοτεινή ύλη και σκοτεινή Ενέργεια) και άρα αντικείμενο ενδελεχούς έρευνας παγκοσμίως. Επιπρόσθετα, παρόλο που η Γενική Θεωρία της Σχετικότητας έχει επαληθευτεί πολλαπλά, εντούτοις έχουμε λόγους να πιστεύουμε ότι δεν είναι η τελική θεωρία, συνεπώς αναζητούμε γενικεύσεις και τροποποιήσεις στον δρόμο προς μια κβαντική θεωρία της βαρύτητας, που θα συνενώνει τις δύο μεγάλες επιστημονικές επαναστάσεις του 20ού αιώνα, τη Σχετικότητα και την Κβαντομηχανική.

Παράλληλα με τη θεωρητική, θεμελιώδη έρευνα, μέσω των τηλεσκοπίων μας στον Χελμό (το δεύτερο μεγαλύτερο της ηπειρωτικής Ευρώπης) και στο Κρυονέρι, συμμετέχουμε σε μια σειρά από εμβληματικές δράσεις του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Διαστήματος (ESA) αλλά και της NASA, ειδικά στον τομέα της μεταφοράς δεδομένων από το Διάστημα στη Γη με λέιζερ (downlink), όπως και στην επεξεργασία αυτών των δεδομένων με χρήση μηχανικής μάθησης και τεχνητής νοημοσύνης. Τέλος, η Ομάδα μας, μαζί με άλλα ελληνικά πανεπιστήμια, είναι θεσμικό τμήμα του κομβικού Προγράμματος LISA των ESA/NASA, που με τρία διαστημικά σκάφη θα σχηματίσει ένα σταθερό τρίγωνο πλευράς δυόμισι εκατομμυρίων χιλιομέτρων σε ηλιοκεντρική τροχιά, που μέσω λέιζερ θα ανιχνεύει βαρυτικά κύματα, ανοίγοντάς μας ένα εντελώς νέο παράθυρο στο Σύμπαν (οι εκτοξεύσεις θα γίνουν το 2037, επομένως μας περιμένει δουλίτσα μέχρι τότε).

-- Ο επιστήμονας πρέπει να μένει στα στενά όρια της επιστήμης του, ή έχει και κοινωνικό ρόλο;

-- Οι επιστήμονες, όπως όλοι οι άνθρωποι, οφείλουν να παίρνουν θέση για όλα τα κοινωνικά ζητήματα. Αλλά οι επιστήμονες έχουν αυτό το «χρέος» ακόμα περισσότερο, και γιατί έχουν παραπάνω γνώση από τον μέσο άνθρωπο, συνεπώς έχουν μια ευχέρεια στο να κάνουν ορθολογικούς συλλογισμούς, αλλά και γιατί απέκτησαν αυτήν τη γνώση ακριβώς επειδή είχαν την υποστήριξη του κοινωνικού συνόλου μέσω του δημόσιου και δωρεάν εκπαιδευτικού συστήματος. Να θυμηθούμε ότι οι περισσότεροι μεγάλοι επιστήμονες, όπως ο Αϊνστάιν, έπαιρναν θέση για όλα τα μεγάλα κοινωνικά προβλήματα. Ο επιστήμονας δεν βρίσκεται εκτός κοινωνίας. Υπάρχει, αναπτύσσεται και δρα μέσα στην κοινωνία, όντας τμήμα της. Οπως έλεγε ο μεγάλος φυσικός Σρέντινγκερ «ο επιστήμονας μπαίνοντας στο εργαστήριο δεν μπορεί να αφήσει τις κοινωνικοπολιτικές θέσεις του στον καλόγερο μαζί με το παλτό του και το καπέλο του». Ειδικά στην εποχή μας, αυτό το χρέος μάς βαραίνει ακόμα περισσότερο.