Η μουσική του Θάνου Μικρούτσικου είναι η μουσική ενός ανθρώπου που αγάπησε με πάθος στη ζωή, αγάπησε επίσης την ίδια τη ζωή και τη δημιουργία.

Αυτό το πάθος διαχέεται στο έργο του. Ολοι όσοι ακούμε τη μουσική του το αισθανόμαστε, είναι ένα απόλυτα προφανές γεγονός.

Ομως, είναι εξίσου σημαντικά για να κατανοήσουμε τον συνθέτη:

1. Η ακρίβεια της έκφρασής του.

2. Η πάντα λεπτοδουλεμένη και συνεχώς εξελισσόμενη αίσθηση της φόρμας.

3. Η ευγλωττία του.

4. Η βαθιά και αδιαπραγμάτευτη αισθητική κομψότητα που, πολύ συνειδητά, επιδιώκει να διαπνέει το κάθε έργο του.

Συχνά ακούω την απορία: Ο Θάνος Μικρούτσικος έγραψε πολλά έργα που θα κατέτασσε κανείς σ' αυτό που λέμε «κλασική μουσική», πρόσφερε στο κοινό έναν πακτωλό τραγουδιών, που, σε πολύ μεγάλο βαθμό, αποδείχτηκαν εξαιρετικά δημοφιλή, και τέλος και έργα που ανήκουν στον λεγόμενο ενδιάμεσο χώρο.

Κατέτασσε κάπου τον εαυτό του;

Είχε κάποια ιδιαίτερη προτίμηση και κλίση σε κάτι από όλα αυτά;

Προκαταβολικά, η απάντηση είναι «Πάρτε το αλλιώς»!

Ο Θάνος Μικρούτσικος αντιμετώπιζε κάθε συνθετική του απόπειρα με την ίδια σοβαρότητα και αφοσίωση.

Ηταν γνώστης των ιδιαίτερων τεχνικών σύνθεσης που χρειάζονται τα έργα που έγραψε, και αντιμετώπιζε τα διάφορα είδη μουσικής σαν μια ανεξάντλητη παλέτα ηχητικών χρωμάτων, από την οποία αντλούσε αυτά τα μέσα που θεωρούσε απαραίτητα για κάθε έργο που ξεκινούσε να συνθέσει.

Ας κάνουμε πιο γενικό το θέμα μας: Πολλές φορές διερωτώμαι: Υπάρχει ένας πειστικός ορισμός της, έστω δυτικής, κλασικής μουσικής; Εγώ πάντως δεν έχω καταφέρει να καταλήξω σε κάποιον...

Ιδιαίτερα μετά το «ξεχείλωμα» του όρου στη διάρκεια του 20ού αιώνα, με τη λεγόμενη πρωτοποριακή, «avant garde» μουσική και τη συνεχή και διαρκώς αυξανόμενη διάθεση των δημιουργών για νεωτερισμούς.

Αλλά ίσως υπάρχουν κάποια χαρακτηριστικά της μουσικής αυτής που είναι ιδιαίτερα, αν και όχι απόλυτα...

1. Ενα έργο κλασικής μουσικής, λοιπόν, ζητά, κατά τεκμήριο, την απερίσπαστη συγκέντρωσή μας σ' αυτό. Ζητάει την αποκλειστικότητα... Σε άλλα είδη μουσικής αυτό δεν μοιάζει απαραίτητο, πολλές φορές δημιουργούνται απλά για να συνοδεύουν άλλες ανθρώπινες δραστηριότητες...

2. Υπάρχει, σύμφωνα με τη δυτική παράδοση, μια ισχυρή σύνδεση του δημιουργού με το έργο.

Και τα δύο αυτά χαρακτηριστικά ο Θάνος τα θεωρούσε προϋπόθεση κάθε αξιόλογου μουσικού εγχειρήματος, είτε το κατατάσσουμε στην κλασική μουσική, είτε όχι. Η μουσική απλά απολαμβάνεται, είναι μια σημαντική, βιωματική ανθρώπινη εμπειρία, ας αφήσουμε τις δυσκολίες των ορισμών στους μουσικολόγους...

Ο Θάνος ανδρώθηκε μουσικά μέσα στο ζενίθ της πρωτοποριακής, «avant garde» μουσικής.

Πέρα από την εγκύκλια μουσική του μόρφωση, σαν μια ανήσυχη φύση, αφιέρωσε χρόνο και ενέργεια στην εξοικείωσή του με όλα σχεδόν τα νεωτεριστικά ρεύματα της εποχής.

Και, βέβαια, ήταν μια εποχή διεύρυνσης των ορίων.

Κατά πολλούς η τονική σκέψη έπνεε τα λοίσθια, εξάντλησε κάθε δυνατότητά της και έπρεπε να προσπεραστεί.... Ηδη ο Franz Liszt έθεσε νωρίς το θέμα με την Bagatelle του sans tonalite.

O Charles Ives με την «Αναπάντητη ερώτησή» του, ο Arnold Shoenberg με την επινόηση του 12φθογγου, είχαν ήδη δημιουργήσει ιστορία...

Ο John Cage και ο Mauricio Kagel επέμεναν στην εισαγωγή στοιχείων ακαθοριστίας στη σύνθεση, μουσικοί έπαιξαν έργα όχι από κλασικές παρτιτούρες, αλλά από γραφικά σχήματα, αυτοί και άλλοι τέντωσαν το σχοινί μέχρι τη δημιουργία σιωπηλών - άηχων έργων... Η προσθήκη αλεατορικών, δηλαδή τυχαίων, στοιχείων στη σύνθεση έγινε πραγματικότητα...

Η χρήση ηλεκτρονικών καθιερώθηκε...

Ο δικός μας, ο Ιάννης Ξενάκης, μια πρωτοποριακή, ρηξικέλευθη προσωπικότητα του 20ού αιώνα δημιούργησε έργα με τη δική του «στοχαστική» μέθοδο, με τη χρήση «ηχητικών μαζών» και μαθηματικών μοντέλων.

Ο Θάνος Μικρούτσικος, έχοντας μια στέρεη κλασική παιδεία, παρακολούθησε όλες αυτές τις σύγχρονες τάσεις. Και, για να παραφράσω τα λεγόμενα του Ισοκράτη, σαν τη μέλισσα κάθισε σε όλα τα βλαστήματα, από το καθένα όμως πήρε αυτό που έκρινε ότι χρειαζόταν για τη δημιουργία της δικιάς του ηχητικής παλέτας και του προσωπικού του ύφους.

Και, είναι κάτι που ήταν το κύριο θέμα των συζητήσεών μας: Θεωρώντας ότι ο ίδιος αλλά και οι ακροατές εξοικειώθηκαν και αφομοίωσαν τις νέες τεχνικές, όσο και τις παλιές, ενσωμάτωσε με ελευθερία, ψυχραιμία και προοδευτικότητα κάθε ηχητική δυνατότητα που πίστευε ότι συμβάλλει στην καλλιτεχνική αρτιότητα και την ευγλωττία του έργου του, χωρίς να δεσμεύεται από καμία οπισθοδρομική ή αντίστροφα - συντηρητική νοοτροπία.

Τι εννοώ με τον νεολογισμό μου «αντίστροφα - συντηρητική» νοοτροπία;

Τη στάση κάποιων δημιουργών που, αφού επινοήσουν μια νέα και ενδιαφέρουσα μουσική γλώσσα, δημιουργούν κανόνες αποφυγής των άλλων τεχνικών σύνθεσης, παραδοσιακών ή σύγχρονων. Ετσι περιχαρακώνουν την έμπνευσή τους, ωθώντας την σε μια νέα μανιέρα, αποφεύγοντας τον ισχύοντα συντηρητισμό, αλλά ταυτόχρονα υποκύπτοντας σε έναν νέο!

Για τον Θάνο Μικρούτσικο, ίσχυε ένας κανόνας: Η ελευθερία και το αβίαστο της έμπνευσης!

Ας δούμε κάποια ενδιαφέρουσα τάση του 20ού αιώνα. Η πολυτονικότητα!

Συνθέτες σαν τον Darius Milhaud, τον Igor Stravinsky, τον Bella Bartok, τον Samuel Barber, τον Villa Lobos, έγραψαν μέσα σε συνθέσεις τους κομμάτια σε δύο (κάποτε και περισσότερες) τονικότητες, που όμως παίζονται την ίδια στιγμή, προκαλώντας, βέβαια, υψηλό βαθμό διαφωνίας!

Αισθάνομαι ότι αυτή η προσπάθεια της τέχνης να ξεφύγει από τη μονοδιάστατη λογική, και, παράλληλα με το κύριο θέμα του έργου, να εισάγει στοιχεία από την πολυπλοκότητα της φυσικής εμπειρίας, είναι τόσο παλιά όσο και η ίδια η τέχνη, αλλά φαίνεται να ακμάζει κατά τον 20ό αιώνα.

Σε πολλές σκηνές ταινιών κινηματογράφου (ακόμα και στο θέατρο, και, γιατί όχι, στα κόμιξ) αισθάνεται κανείς ότι, εκτός από το κύριο θέμα, παίρνει και άλλες παράλληλες εικόνες και πληροφορίες που διευρύνουν το μέγεθος του τοπίου και κάνουν πιο σύνθετη την εμπειρία.

Πάνω σ' αυτήν τη λογική, ο Θάνος προχώρησε σ' ένα τολμηρό βήμα πέρα κι από την πολυτονικότητα. Σε πολλές περιπτώσεις, έχουμε τη σύμπτωση την ίδια χρονική στιγμή όχι απλά δύο τονικοτήτων, αλλά δύο διαφορετικών τεχνοτροπιών! Χρησιμοποιώ εδώ τον αυτοσχέδιο όρο «πολυδιάστατη μουσική». Η καινοτομία αυτή, με περισσή τόλμη, ακούγεται και σε πολλά τραγούδια του, αποδεικνύοντας αυτό που έλεγα προηγούμενα, ότι ο συνθέτης δεν ήταν περισσότερο φειδωλός, όσον αφορά στη συνθετική παλέτα του, στα τραγούδια του απ' ό,τι στα «κλασικά» του έργα. Ας προσέξουμε για παράδειγμα τη «Ρόζα Λούξεμπουργκ», από τα «Τροπάρια για φονιάδες», ή τη «Γαμμαγραφία», από το «Εμπάργκο».

Ενώ χρησιμοποίησε σχεδόν κάθε συνθετική τεχνική, παραδοσιακότερη ή σύγχρονη, έγραψε ακόμη και έργα ηλεκτρονικής και συγκεκριμένης μουσικής (μουσικής με χρήση μαγνητοφώνου), απέφυγε κάποιες ακρότητες της avant garde. Ετσι, για παράδειγμα, η χρήση ήχων ανθρώπινης φωνής στην Καντάτα για τη Μακρόνησο μου φέρνει στο μυαλό το έργο Glossolalie του πρωτοποριακού συνθέτη Dieter Shnebel. Ομως ο Dieter Schnebel το τράβηξε το σκοινί, αργότερα έγραψε το Konzert fur 9 Harley Davidson. Ο Θάνος δεν βάδισε σ' αυτούς τους δρόμους...

Η άλλη τάση που απέφυγε είναι η αλεατορική μουσική, δηλαδή η μουσική με έντονη χρήση τυχαιότητας. Παρέμεινε πιστός στην παραδοσιακή αρχή της δυτικής μουσικής: Ο συνθέτης «σκηνοθετεί» με λεπτομέρεια κάθε πτυχή του έργου του. Ομως τον γοήτευσε μια εναλλακτική λύση, που καθόρισε μέχρι και τον κορμό πολλών συνθέσεών του: Η jazz και ο δομημένος αυτοσχεδιασμός.

Στον λεγόμενο κλασικό χώρο, ο αυτοσχεδιασμός και, γενικότερα, η ανάληψη συνθετικής φύσης πρωτοβουλιών από τον εκτελεστή, είναι σχεδόν ανύπαρκτα, αν και τα πράγματα μάλλον δεν ήταν πάντα έτσι. (Ας λάβουμε υπόψη μας το ενάριθμο μπάσο της προκλασικής περιόδου).

Ομως είναι ζωτικό στοιχείο της jazz και άλλων μουσικών ρευμάτων. Και απέχει πολύ από το «παίζουμε στην τύχη ό,τι να ΄ναι». Απαιτεί πολύχρονη εξοικείωση και είναι στην ουσία ζωντανή σύνθεση πάνω σε κάποιες βάσεις, μέσα στον πραγματικό χρόνο της εκτέλεσης ενός κομματιού. Ο Θάνος ήταν ο ίδιος ένας ικανότατος αυτοσχεδιαστής. Κομμάτια που ερμήνευε ο ίδιος (παράδειγμα «7 Νάνοι») εξελίσσονταν κάθε φορά σε μια διαφορετική περιπέτεια...