Πλησιάζοντας στη σημερινή επέτειο γέννησης του Δανού παραμυθά Χανς Κρίστιαν Αντερσεν, πολλά γράφτηκαν για την αξία του παιδικού βιβλίου. Από τη μία υπάρχει το γνήσιο ενδιαφέρον γονιών, εκπαιδευτικών, συγγραφέων να προσφέρουν ό,τι καλύτερο στα παιδιά, πολλές φορές με τεράστιες θυσίες, πηγαίνοντας κόντρα στο ρεύμα. Από την άλλη στέκει το υποκριτικό ενδιαφέρον του αστικού κράτους, όπου όπως όλα, έτσι και το παιδικό βιβλίο αντιμετωπίζεται ως εμπόρευμα. Παράγεται άλλωστε με κριτήριο το άμεσο και μέγιστο κέρδος για τους μεγάλους ομίλους του κλάδου, είναι άρα πεδίο κερδοφορίας και συχνά μέσο ελέγχου της συνείδησης, διαμόρφωσης συγκεκριμένης αισθητικής και αξιών. Πόσες εκδόσεις δεν έχουμε δει που αντί να αναπτύσσουν τη φαντασία, βαλτώνουν τα παιδιά στη φαντασιοπληξία; Εισάγουν ήδη στις πιο τρυφερές ηλικίες τον ανορθολογισμό, τον αγνωστικισμό και τον υποκειμενικό ιδεαλισμό.

Ενδεικτική για το υποκριτικό ενδιαφέρον είναι η πρόσφατη κίνηση της κυβέρνησης, τάχα για την επαφή των παιδιών με τη λογοτεχνία, με την προώθηση των audiobooks, γιατί σε αυτήν τη φάση τούς «κοστίζουν» λιγότερο από το να προμηθεύσουν σε όλα τα σχολεία και τα παιδιά βιβλία. Πρόκειται ταυτόχρονα και για ένα νέο πεδίο κερδοφορίας, για το οποίο προς το παρόν έχουν τη δυνατότητα επένδυσης μόνο οι μεγάλοι επιχειρηματικοί όμιλοι του κλάδου.

Στεκόμαστε κριτικά, χωρίς να υποτιμάμε την αξία που έχουν τα audiobooks, πόσο μάλλον για ανθρώπους με προβλήματα όρασης, ή και γενικά για μια ευχάριστη και δημιουργική συντροφιά. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, όμως, δεν είναι ότι η κυβέρνηση ήρθε να το δώσει σαν κάτι συμπληρωματικό σε ένα πρόγραμμα που έχει εντάξει τη λογοτεχνία οργανικά στη σχολική ζωή. Δεν έχει εξασφαλίσει στα παιδιά λογοτεχνικά βιβλία, εμπλουτίζοντας και με το audiobook, αλλά το δίνει σαν ένα αποσπασματικό πυροτέχνημα, που καθόλου δεν παίρνει υπόψη την αξία της ανάγνωσης. Δεν είναι αμελητέο το ότι ένα παιδί μπορεί να αποσπαστεί πιο εύκολα από την οθόνη που υπάρχει στον περιβάλλοντα χώρο ή οποιοδήποτε άλλο ερέθισμα (και, φυσικά, αν θέλουμε να δούμε και τις πιο μικρές ηλικίες, είναι αναντικατάστατη η άμεση επαφή με τον ενήλικα, ειδικά τον εκπαιδευτικό ή τον γονιό που καλείται να διαβάσει στα παιδιά, κάτι για το οποίο φωτίζει και η σειρά της «Σύγχρονης Εποχής» «Ο κόσμος του παιδιού»).

Το νέο κυβερνητικό εγχείρημα έρχεται να συμπληρωθεί στο ότι στα σχολικά εγχειρίδια τα λογοτεχνικά κείμενα έχουν αντικατασταθεί εν μέρει με email και συνταγές τα τελευταία χρόνια. Και, βέβαια, στο ότι οι σχολικές και δημοτικές βιβλιοθήκες απαξιώνονται, υποχρηματοδοτούνται, δεν συμπληρώνονται τακτικά με νέες, ποιοτικές εκδόσεις, είναι υποστελεχωμένες.

Τίθεται λοιπόν ένα ερώτημα: Σε ποιον απευθύνονται οι επετειακές παραινέσεις της κυβέρνησης και των μεγάλων ομίλων για την προώθηση του παιδικού βιβλίου;

Απευθύνονται σε εκπαιδευτικούς που κάνουν τα πάντα για να αντεπεξέλθουν στα τεράστια κενά που έχουν τα σχολεία σήμερα, εμπλέκοντάς τους ακόμα και σε σειρά «γραφειοκρατικής» και άχαρης δουλειάς. Απευθύνονται στους γονείς που έχουν τσακισμένα εισοδήματα, εξοντωτικά ωράρια, ελάχιστο ελεύθερο χρόνο που να μπορούν να τον αξιοποιήσουν ποιοτικά με τα παιδιά τους. Απευθύνονται τέλος και στους συγγραφείς, που η δημιουργικότητά τους πνίγεται από τα κριτήρια που θέτουν οι μεγάλοι εκδοτικοί όμιλοι, με βάση την κερδοφορία τους, και συχνά τους ζητούν να βάλουν το χέρι στην τσέπη για να εκδώσουν το έργο τους.

Στον αντίποδα αυτού του κόσμου, υποκρισίας και βαρβαρότητας, βρίσκονται όλοι εκείνοι που νοιάζονται πραγματικά για την ολόπλευρη ανάπτυξη των παιδιών. Εκείνοι που παίρνουν μέτρα αντίστασης σε αυτήν την κατάσταση, παλεύοντας και διεκδικώντας σήμερα - ανάμεσα στα άλλα - τη στήριξη των σχολικών και δημοτικών βιβλιοθηκών, παίρνουν μέτρα για την ένταξη του βιβλίου στην καθημερινότητα των παιδιών με στοχευμένες πρωτοβουλίες.

Βεβαίως, το παιδικό βιβλίο θα βρει ουσιαστικά την αντιμετώπιση που του αξίζει μόνο όταν θα πάψει να είναι εμπόρευμα, δηλαδή μόνο στην κοινωνία που σκοπό της έχει την προστασία και τη βελτίωση της ποιότητας της ζωής της μεγάλης λαϊκής πλειοψηφίας. Είναι αυτή η κοινωνία που έχει στο επίκεντρο τον εργαζόμενο άνθρωπο, που γι' αυτό «έχει το νου της στο παιδί» και δεν αντιμετωπίζει τη μόρφωσή του ως κόστος. Γι' αυτήν την κοινωνία είναι πιο επιτακτικό και ρεαλιστικό από ποτέ να παλέψουμε σήμερα.

Αυτό αναδεικνύει και η πείρα της Σοβιετικής Ενωσης, οι κατακτήσεις της πρώτης χώρας όπου η εργατική τάξη ξεμπέρδεψε με τα «βαρίδια» της εμπορευματοποίησης, με το εμπόδιο του κέρδους, και οικοδόμησε τον σοσιαλισμό. Η πείρα αυτή μπορεί να μας κάνει να σκεφτούμε πόσο πιο μπροστά μπορούμε να φτάσουμε σήμερα, αλλάζοντας τον τρόπο και τον σκοπό της παραγωγής. Πόσο προοδευτική είναι η κοινωνία εκείνη που κοινωνικοποιεί τα μέσα παραγωγής, που διασφαλίζει τη δυνατότητα να σχεδιάζεται κεντρικά για όλη την κοινωνία με επιστημονικό τρόπο η παραγωγή όλων των υλικών και πνευματικών αγαθών, κάτω από τον έλεγχο αυτών που παράγουν τον πλούτο.

Είναι αδιαμφισβήτητο γεγονός ότι παρά το οικονομικό και πολιτιστικό επίπεδο το οποίο παρέλαβε η επαναστατική εξουσία στη χώρα, η ΕΣΣΔ κατάφερε μέσα σε λίγες δεκαετίες να έχει κατακτήσεις που οι εργαζόμενοι σήμερα, ακόμα και στις ισχυρότερες καπιταλιστικές χώρες, τις βλέπουν με τα κιάλια. Τέτοια ήταν η εξασφάλιση της δωρεάν και ποιοτικής Παιδείας, προσβάσιμης σε όλους και σε όλες τις βαθμίδες, δίνοντας μάλιστα βάρος στην Προσχολική Αγωγή. Αλλωστε, όπως έλεγε και ο μεγάλος Σοβιετικός παιδαγωγός Β. Α. Σουχομλίνσκι, «η παιδική ηλικία, η σπουδαιότερη περίοδος της ανθρώπινης ζωής, δεν είναι προετοιμασία για τη μελλοντική ζωή, είναι πραγματική, φωτεινή, πρωτότυπη, ανεπανάληπτη ζωή. Και απ' το πώς πέρασε την παιδική ηλικία, απ' το ποιος το κράτησε απ' το χέρι στα παιδικά χρόνια, από το τι μπήκε στο μυαλό και την καρδιά του απ' το περιβάλλον, απ' αυτό εξαρτιέται, σε αποφασιστικό βαθμό, τι άνθρωπος θα γίνει το σημερινό παιδάκι»¹.

Τέτοιες κατακτήσεις ήταν στην ΕΣΣΔ το δίκτυο των βιβλιοθηκών που απλώθηκε παντού, η εκδοτική δραστηριότητα που έφτασε σε πρωτόγνωρα επίπεδα, φροντίζοντας για τη μαζική έκδοση των έργων της κλασικής λογοτεχνίας, διδακτικών και άλλων ποιοτικών βιβλίων σε πολύ χαμηλές τιμές, για να είναι προσιτά.

Σε αυτό το πλαίσιο, ανάμεσα στον πλούτο των εκδόσεων παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον το βιβλίο «Ο κόσμος του παιδιού - Προσχολική ηλικία» της Ακαδημίας Παιδαγωγικών Επιστημών της ΕΣΣΔ, που απευθυνόταν στους νέους γονείς, ένα βιβλίο - καρπός συλλογικής προσπάθειας ομάδας επιστημόνων που ειδικεύονταν στα ζητήματα παιδαγωγικής κατά την προσχολική ηλικία.

Το βιβλίο αυτό πρόσφατα επανεκδόθηκε από τη «Σύγχρονη Εποχή». Παρά το διάστημα που έχει παρέλθει από την πρώτη έκδοσή του, παραμένει και σήμερα σημαντικό όπλο στα χέρια ιδιαίτερα των νέων γονιών, στην προσπάθειά τους να αναθρέψουν και να διαπαιδαγωγήσουν τα παιδιά τους. Εχει διαχρονική αξία, καθώς πέρα από τις συγκεκριμένες προτάσεις δημιουργικής απασχόλησης, που αντικειμενικά αφορούσαν εκείνο το επίπεδο ανάπτυξης και προόδου, παραθέτει θεμελιώδεις αρχές και αξίες που διατρέχουν τη διαπαιδαγώγηση του παιδιού, αναμορφωμένες φυσικά κάτω από την επίδραση της σοσιαλιστικής κοινωνίας, που είναι επίκαιρες ακόμα και σήμερα, φωτίζοντας σύγχρονες πλευρές, αντιφάσεις και δυσκολίες που γεννιούνται εντός της καπιταλιστικής κοινωνίας και επιλύονται με δυσμενέστερους όρους και μερικά.

Ανάμεσα στα πολλά και σημαντικά, η συγκεκριμένη έκδοση αναδεικνύει και την αναντικατάστατη αξία του παιδικού βιβλίου, και ειδικά τις γερές βάσεις που θέτει το διάβασμα βιβλίων κατά την προσχολική ηλικία. Αναφέρει, για παράδειγμα: «Το διάβασμα λογοτεχνικών έργων εισάγει στην παιδική συνείδηση όλο τον ανεξάντλητο πλούτο της μητρικής γλώσσας, συντελεί στο να αρχίσουν τα παιδιά να αξιοποιούν αυτόν τον πλούτο (και πολλά δείχνουν κλίση για δική τους δημιουργία λέξεων). Στη μεγάλη προσχολική ηλικία καλλιεργείται στα παιδιά η ικανότητα να νιώθουν τη λογοτεχνική εκφραστικότητα της λέξης. Εδώ μπαίνει η βάση για τη διαμόρφωση της αγάπης για τη μητρική γλώσσα, την εκφραστικότητα, την ακρίβεια, την πλαστικότητα και την ευστοχία της. Οταν γνωρίζετε το παιδί με ένα λογοτεχνικό έργο, προσπαθήστε να θέσετε (και να λύσετε) διάφορα προβλήματα που συνδέονται με την ανάπτυξη της ομιλίας. Οι ερωτήσεις που δίνονται στα παιδιά μετά την ανάγνωση του λογοτεχνικού έργου εξαρτώνται από το είδος του έργου, από τα θέματα και τα προβλήματα που βάζει ο ενήλικας μπροστά στο παιδί».²

Οι συγγραφείς τονίζουν την αξία που έχει η εκμάθηση της μητρικής γλώσσας, παραθέτοντας τα λόγια του Ρώσου παιδαγωγού Ουσίνσκι: «Αφομοιώνοντας τη μητρική γλώσσα, το παιδί αφομοιώνει όχι μόνο τις λέξεις (...) αλλά και ένα άπειρο πλήθος εννοιών, αντιλήψεων για τα πράγματα, πλήθος σκέψεων, αισθημάτων, καλλιτεχνικών μορφών, τη λογική και τη φιλοσοφία της γλώσσας, και μέσα σε δυο - τρία χρόνια αφομοιώνει, εύκολα και γρήγορα, τόσα που ούτε τα μισά απ' αυτά δεν μπορεί να αφομοιώσει σε είκοσι χρόνια επιμελούς και μεθοδικής εκπαίδευσης. Τέτοιος είναι αυτός ο μεγάλος λαϊκός παιδαγωγός - η μητρική γλώσσα».³

Στην έκδοση «Ο κόσμος του παιδιού - Προσχολική ηλικία» τονίζεται ακόμα ότι η ανάγνωση λογοτεχνικών έργων είναι πολύτιμη όχι μόνο για τον εμπλουτισμό του λεξιλογίου, αλλά και για την κατανόηση της μεταφορικής σημασίας των παραστατικών λέξεων. Αναφέρεται συγκεκριμένα: «Μόλις διαβάσετε στο μικρό ένα παραμύθι, ένα διήγημα, ένα ποίημα, στρέψτε την προσοχή του σε ξεχωριστές λέξεις και εκφράσεις, να τις επαναλάβετε, να κρατήσετε σ' αυτές την προσοχή του, και τότε θα τις συγκρατήσει στη μνήμη του, θα τις αφομοιώσει και θα τις αξιοποιήσει σε άλλες λεκτικές καταστάσεις.

Καθώς αφηγείστε κάτι, έχει σημασία να μαθαίνετε στο παιδί να διηγείται μικρά λογοτεχνικά κείμενα (παραμύθια και διηγήματα). Διηγείται τα γνωστά παραμύθια με απλή υπόθεση ("Ο λαγός και η χελώνα", "Η Κοκκινοσκουφίτσα", "Η αλεπού και ο κόρακας"). Στην περίπτωση αυτή αναπτύσσεται η ικανότητα να ακούει ένα έργο τέχνης, να απαντάει στις ερωτήσεις των μεγάλων, να προσθέτει στην αφήγηση του ενήλικα ξεχωριστές λέξεις και προτάσεις, λες και το βοηθούν. Ετσι, το μικρό καταφέρνει να αποδίδει μόνο του ένα λογοτεχνικό έργο. Το παιδί των τεσσάρων χρόνων συγκρατεί στη μνήμη του σχεδόν κατά λέξη τα κείμενα των λαϊκών παραμυθιών, αντιλαμβάνεται τη συνέχεια των γεγονότων.

Για να μάθουμε στα μικρά την αφήγηση, βοηθάει πολύ η λεγόμενη αντανακλαστική αφήγηση. Το παιδί παίρνει μέρος στην αφήγηση του μεγάλου, επαναλαμβάνει μία λέξη ή ολόκληρη πρόταση: "Μια φορά κι έναν καιρό ζούσε ένας γέρος και..." - "Μια γριά" - "Είχαν..." - "Μια κοτούλα παρδαλή". Υστερα μπορούμε να περάσουμε στην αφήγηση με ερωτήσεις: "Και τι έπαθε ο λαγός όταν κάθισε να ξεκουραστεί;" - "Τον πήρε ο ύπνος" - "Τι είπε η αλεπού στον κόρακα;" - "Αν είχες και καλή φωνή!".⁴Αφού μάθει το παιδί να διηγείται παραμύθια, μπορούμε να του προτείνουμε να αφηγηθεί μικρά διηγήματα με απλή πλοκή. Καλό δείγμα αποτελούν τα λακωνικά διηγήματα για παιδιά του Λ. Ν. Τολστόι».⁵

Η Ακαδημία Παιδαγωγικών Επιστημών της ΕΣΣΔ ξεχωρίζει συγκεκριμένα και τον ρόλο της ποίησης. Αναφέρεται ότι «η παραστατικότητα και η ακρίβεια της ποιητικής έκφρασης επιδρούν έντονα στα παιδιά. Νιώθουν πολύ καλά και την ευστοχία των παροιμιών και το ενδιαφέρον των αινιγμάτων. Η εμπειρία τους συσσωρεύει πλούσιες εντυπώσεις. Ολοι γνωρίζουμε καλά ότι το παραμύθι της προσχολικής ηλικίας, οι στίχοι αυτής της εποχής μένουν στη μνήμη για πολλά χρόνια, κάποτε και για ολόκληρη τη ζωή».⁶ Ακόμα, διευκρινίζεται ότι «ξεχωρίζουν τα ποιήματα που είναι για αποστήθιση. Πλουτίζουν τον αισθητικό κόσμο του παιδιού με εικόνες και πρότυπα που δεν μπορούν να μην προσεχτούν απ' τα παιδιά. Νιώθουν τη μαγεία των στίχων του Πούσκιν, "Ο ουρανός φθινόπωρο ανασαίνει κι ήλιος αδύνατα ζεσταίνει". Μαθαίνουν πόσο καλά περιέγραψε ο Σ. Εσένιν την άσπρη σημύδα: "Σκεπασμένη από χιόνι σαν να είναι ασημένια"».⁷

Παρατίθεται άλλωστε στο βιβλίο και η προτροπή του Ρώσου κριτικού λογοτεχνίας Β. Γκ. Μπελίνσκι: «Διαβάστε στα παιδιά στίχους. Ας συνηθίσει το αυτί τους στην αρμονία της λέξης, οι καρδιές τους ας γεμίσουν από το αίσθημα του ωραίου, ας επιδράσει πάνω τους η ποίηση σαν μουσική...».⁸

Φυσικά, παραθέτοντας αυτά πρέπει να έχουμε υπόψη όχι μόνο ότι η ΕΣΣΔ είχε σε υψηλή θέση το καλό παιδικό βιβλίο, αλλά και ότι η συγκεκριμένη έκδοση για την προσχολική αγωγή (όπως και οι επόμενοι δύο τόμοι της σειράς) απευθυνόταν στους γονείς υλοποιώντας την κρατική ευθύνη γι' αυτά τα ζητήματα, και όχι επιρρίπτοντάς τους ατομική ευθύνη. Σκοπός της έκδοσης ήταν να τους συγχρονίσει με τα επιστημονικά δεδομένα της εποχής, να τους βοηθήσει με συγκροτημένο τρόπο και με μαζικούς όρους να εμπλουτίσουν τον ρόλο τους. Αλλωστε, η συμβολή της έκδοσης σε μια ποιοτικά διαφορετική κοινωνία, τη σοσιαλιστική, είχε μια άλλη δυναμική, καθώς η ατομική προσπάθεια του γονέα (που είχε ελεύθερο χρόνο στη διάθεσή του και μπορούσε να τον αξιοποιήσει ποιοτικά, είχε λυμένα μια σειρά άλλα προβλήματα) υποστηριζόταν πρωτίστως συλλογικά.

Ολα αυτά αναδεικνύουν και την ανάγκη για αξιοποίηση του παιδικού βιβλίου στις μέρες μας για να «πετάξουν ψηλά» τα παιδιά μας, και σαφώς την ανάγκη για δημιουργία καλού βιβλίου. Πολύ περισσότερο, όμως, αναδεικνύουν την ανάγκη για ενίσχυση της πάλης για τον σοσιαλισμό. Για να ζήσουμε όπως μας αξίζει στον 21ο αιώνα. Για περάσουμε και εμείς και τα παιδιά μας από το βασίλειο της ανάγκης στο βασίλειο της ελευθερίας. Αλλωστε, και τα παιδιά μας θέλουμε να διαποτιστούν με τις αρχές τις συλλογικότητας, της αγωνιστικότητας, της αλληλεγγύης, της ισότητας, της προκοπής και της αισιοδοξίας, πόσο μάλλον να ζήσουν σε μια κοινωνία που διέπεται από αυτές τις αρχές.

Και για τα δύο θα παραθέσουμε ξανά τα λόγια των Σοβιετικών παιδαγωγών: «Μην ξεχνάτε ότι τα παιδιά είναι πολύ ευαίσθητα στο προσωπικό παράδειγμα των γονιών. Δεν πρόκειται να καταφέρετε πολλά με συζητήσεις και εξηγήσεις - ακόμα κι αν πρόκειται για το πιο ευγενικό πράγμα - αν δεν δίνετε καθημερινά το προσωπικό σας παράδειγμα».⁹

Αρα, διαβάζουμε και παλεύουμε για το μέλλον που αξίζει στα παιδιά μας, για τον σοσιαλισμό.

Παραπομπές:

1 Ομάδα Σοβιετικών Παιδαγωγών, «Ο κόσμος του παιδιού», «Σύγχρονη Εποχή», 1989, σελ. 35

2 Ο.π., σελ. 296

3 Ο.π., σελ. 164

4 Πρόκειται για δύο μύθους του Αισώπου (κυκλοφορεί και από τη «Σύγχρονη Εποχή», «Αισώπου Μύθοι Ι»)

5 Ο.π., σελ. 286

6 Ο.π., σελ. 379

7 Ο.π., σελ. 377

8 Ο.π., σελ. 415

9 Ο.π., σελ. 71