Μέσα στη σκοτεινιά της Κατοχικής Αθήνας, στις 28 του Φλεβάρη 1943, ημέρα πάνδημης θλίψης και στερνού αποχαιρετισμού του Κωστή Παλαμά, η Κρατική Ορχήστρα Αθηνών έδινε την πρώτη της συναυλία ως νεοσύστατη ορχήστρα, στο θέατρο «Ολύμπια», με έργα Λαυράγκα, Σαμάρα, Σκλάβου, Πετρίδη και το «Τρίπτυχο» του Μ. Καλομοίρη - αφιερωμένο στη μνήμη του Κωστή Παλαμά. Αυτό, το ίδιο πρόγραμμα, που τότε είχε μετατραπεί σε πανηγυρικό ελευθερίας, θα παρουσιάσει η ΚΟΑ, στο Μέγαρο Μουσικής, την Παρασκευή (8.30μ.μ.), ανήμερα της επετείου των 60 χρόνων της, υπό τη διεύθυνση του Βύρωνα Φιδετζή και με ελεύθερη είσοδο. Θα προηγηθούν (7.30μ.μ.) τα εγκαίνια της έκθεσης φωτογραφίας, προγραμμάτων, αφίσας από τη «διαδρομή» της ΚΟΑ (διάρκεια μέχρι 7/3), ενώ θα γίνει προβολή ηχοράματος. Στο πλαίσιο των επετειακών εκδηλώσεων εντάσσεται και η συναυλία των συνόλων Εγχόρδων, Χάλκινων και Κρουστών της ΚΟΑ, στις 2/3 (11.30π.μ.), επίσης στο Μέγαρο Μουσικής, με έργα Ροσίνι, Σοπέν, Σμέτανα, Βάιλ, Μπρόουερ και Δημήτρη Γούζιου (το έργο του γράφτηκε ειδικά για τη συναυλία και θα παρουσιαστεί σε πρώτη εκτέλεση).

Η Κρατική Ορχήστρα Αθηνών, που πρωτοεμφανίστηκε το 1893 ως «Μαθητική Ορχήστρα του Ωδείου Αθηνών», το 1942 γίνεται κρατικός οργανισμός, αποκτά τον οριστικό τίτλο της και ξεκινά τη νέα της πορεία ως ο κυριότερος συμφωνικός φορέας της χώρας. Πώς φτάσαμε, όμως, στο σημείο να ικανοποιηθεί μέσα στην Κατοχή το αίτημα για την κρατικοποίηση της ορχήστρας, που είχε προβληθεί πριν από την κήρυξη του πολέμου, το 1937; Η Κατοχή μαζί με τα άλλα δεινά είχε φέρει την πείνα, που μάστιζε και τους μουσικούς της Ορχήστρας. Οπως σημειώνει η Χριστίνα Τζάθα στο βιβλίο της «Γραμματεύς εκτός Ορχήστρας», «κάτω από το οικονομικό αδιέξοδο που δημιουργήθηκε η Ορχήστρα βρίσκεται υπό διάλυση. Οι μουσικοί σκέπτονται να φύγουν, να γυρίσουν στην ιδιαίτερη πατρίδα τους - στα νησιά τους οι περισσότεροι. Σε ειδική μάλιστα σύσκεψη, στο Ωδείο Αθηνών, αποφασίστηκε να πουληθούν τα πιάνα (του Ωδείου), για να εξοφληθούν οι μισθοί των μουσικών..». Μέσα σε αυτό το κλίμα επανέρχεται το αίτημα κρατικοποίησης της ορχήστρας από τον τότε διευθυντή της Φιλοκτήτη Οικονομίδη.

Εξάλλου, «οι κατακτητές δεν ήθελαν να δείξουν το πραγματικό τους πρόσωπο, χρειαζόντουσαν μια βιτρίνα», σημείωνε ο αξέχαστος συνθέτης Αλέκος Ξένος, που ως γραμματέας του τομέα των μουσικών συμμετείχε τότε στο Εκτελεστικό Οργανωτικό Γραφείο της 13ης Αχτίδας του ΕΑΜ της Επιτροπής Πόλης της Αθήνας. «Ετσι αποφάσισαν με τους Κουίσλινγκς να συγκροτήσουν τις διαλυμένες συμφωνικές ορχήστρες και τη Λυρική Σκηνή, που στεγαζόταν τότε στο Εθνικό Θέατρο. Οι μουσικοί ήταν όλοι πεινασμένοι, τα χρήματα είχαν χάσει κάθε αγοραστική αξία και τρόφιμα δεν υπήρχαν. Η οργάνωση των μουσικών μαζεύτηκε, για να αποφασίσει τι θα κάναμε. Να εμποδίσουμε τους ρακένδυτους και πεινασμένους μουσικούς ήταν αδύνατο, δεν είχε ανέβει ακόμη το αγωνιστικό φρόνημα και η αντίληψη του πατριωτικού χρέους, παρ' όλο που σιγόκαιγε το μίσος ενάντια στους κατακτητές. Εξέθεσα τις δυνατότητες που υπήρχαν, αν προχωρούσαμε στην επανασυγκρότηση των ορχηστρών. Τους είπα ότι ο καθένας διέβλεπε το σκοπό του κατακτητή να καλύψει τα εγκλήματά του πίσω από τη βιτρίνα ενός πολιτιστικού πνεύματος που δεν του ανήκε. Η βαθιά οδύνη, ο ανθρώπινος πόνος οι λυτρωτικές επικλήσεις στα ορατόρια του Μπαχ ή τα δημοκρατικά ξεσπάσματα της "ΙΙΙ Συμφωνίας" του Μπετόβεν, οι επικλήσεις για αδελφοσύνη των ανθρώπων του «Φιντέλιο» και της "Ενάτης Συμφωνίας" του ίδιου που θα παίζαμε ήταν αντίθετα και ασυμβίβαστα με το ρατσιστικό απάνθρωπο πνεύμα της ιδεολογίας των Ναζιστών. Κατέληξα πως το καλύτερο που θα είχαμε να κάνουμε ήταν να ζητήσουμε όσα περισσότερα τρόφιμα μπορούσαμε για να εργαστούμε. Και μέσα από τις πολυάνθρωπες συναντήσεις με καλυμμένο, νόμιμο τρόπο να οργανώσουμε τους μουσικούς και να τους φέρουμε σε επαφή με τα άλλα τμήματα των διανοουμένων. Μίλησε και ο υπεύθυνος της καθοδήγησης και αφού συμφώνησε μ' αυτές τις απόψεις μάς πληροφόρησε ότι το ΚΚΕ ξαναστήθηκε στα πόδια του από τους εξόριστους κομμουνιστές και ζήτησε να βγει από τη συζήτηση ένας γραμματέας που θα αντιπροσώπευε τους μουσικούς στην Αχτιδική των διανοουμένων καλλιτεχνών, λογοτεχνών, ηθοποιών κ.λ.π.».

«Με γρήγορους ρυθμούς ανασυγκροτήσαμε τις δυνάμεις μας», ανέφερε ο Αλ. Ξένος. «Δημιουργήσαμε πυρήνες στα διάφορα μουσικά τμήματα, (χώρους καθηγητών, συνθετών, ορχηστρών, θεάτρου, καμπαρέ, φιλαρμονικών, χορωδιών κλπ.) και παραπέρα μαζί με την πρακτική εργασία προχωρούσαμε σε πλατιά στρατολογία μελών στο ΕΑΜ. Πολλοί απ' αυτούς, οι πιο ικανοί έγιναν δραστήρια μέλη του ΚΚΕ. Σε έναν πολύγραφο του Πανελλήνιου Μουσικού Συλλόγου τυπώναμε την εφημερίδα μας "Ο Μουσικός" που, μαζί με τα άλλα παράνομα έντυπα "Ελεύθερη Ελλάδα", "Ριζοσπάστη" κλπ. "διοχετεύαμε" μέσα σε διπλές θήκες οργάνων στους μουσικούς μέχρι τη μικρότερη ορχήστρα. Συγκροτούσαμε ομάδες και τις νύχτες γράφαμε συνθήματα στους τοίχους ενάντια στον κατακτητή. Παίρναμε μέρος σε όλες τις κινητοποιήσεις και διαδηλώσεις... Στο διάστημα αυτό δημιουργήσαμε συσσίτια και κάπως μπορέσαμε να σταθούμε στα πόδια μας. Κινητοποιήσαμε τη μουσική διανόηση όχι μόνο για τα άμεσα οικονομικά και πολιτικά ζητήματα, αλλά και για τη μελέτη και τη λύση στο παρόν και το μέλλον των γενικότερων προβλημάτων που απασχολούσαν το μουσικό κόσμο: επαγγελματικών, δημιουργικών, πολιτιστικών, σε σχέση με το πνευματικό, αισθητικό επίπεδο και τις ανάγκες του λαού μας. Ετσι, πολύ σύντομα πρότεινα στο Κόμμα να υιοθετήσει ένα πλατύ πολιτιστικό μουσικό πρόγραμμα που θα άρχιζε να εφαρμόζεται στις απελευθερωμένες από τον κατακτητή περιοχές και σταδιακά θα απλωνόταν στην Ελλάδα μετά την απελευθέρωση».

«Με τους αγώνες μας», αναφέρει ο Αλ. Ξένος σε σημειώσεις του, δημοσιευμένες στο βιβλίο της Βάγιας Παπακόγκου «Στα πύρινα χρόνια 1940-'49, Λαϊκών Αγώνων Αναπαραστάσεις», «κατορθώσαμε την περίοδο των δύσκολων χρόνων της Κατοχής να κρατικοποιήσουμε την Ορχήστρα του Ωδείου Αθηνών, να δημιουργηθεί Οργανισμός Λυρικού Θεάτρου, ανεξάρτητος από το Εθνικό Θέατρο που μαζί του μέχρι τότε συστεγαζόταν, να γίνει μόνιμη η Ορχήστρα Ραδιοφωνίας και να δημιουργηθεί μόνιμη ελαφριά ορχήστρα στο ΕΙΡ...».

Στα χρόνια που ακολούθησαν και παρά τις αντιξοότητες που συνάντησε η Κρατική Ορχήστρα Αθηνών, πρόσφερε στο κοινό της τη δυνατότητα επικοινωνίας με αριστουργήματα του παγκόσμιου ρεπερτορίου, ενώ ταυτόχρονα υπήρξε σημαντικός, και σε ορισμένες εποχές ο μοναδικός, προβολέας της εγχώριας συνθετικής παραγωγής. Στην υπηρεσία της τέθηκαν πολλοί επιφανείς Ελληνες καλλιτέχνες, που διαμόρφωσαν την υπάρχουσα συμφωνική παράδοση και αποτέλεσαν για τους νεότερους φωτεινά σημεία αναφοράς, όπως ο Δημήτρης Μητρόπουλος, που επί σειρά ετών διατέλεσε καθοδηγητής της. Παράλληλα, το αθηναϊκό κοινό είχε την ευκαιρία να απολαύσει, μέσω της ορχήστρας του, μερικά από τα μεγαλύτερα ονόματα παγκοσμίως, που κατά καιρούς συνέπραξαν μαζί της. Το πόντιουμ της ΚΟΑ τιμήθηκε από διαπρεπείς συνθέτες (Ρίχαρντ Στράους, Καμίλ Σαιν-Σανς, Αλφρέντο Καζέλλα, Γκαμπριέλ Πιερνέ κ.ά.) και αρχιμουσικούς (Βάλτερ, Κνάππερτσμπους, Στοκόφσκι, Μυνχ, Ορμαντι, Χορενστάιν, Κράους, Κάραγιαν κ.ά.). Συνεργάστηκε με διακεκριμένους σολίστες όπως οι Κράισλερ, Κόγκαν, Φραντσεσκάτι, Ρίτσι, Στερν, Καζάλς, Μαϊνάρντι, Φουρνιέ, Μπάκχαους, Ρουμπινστάιν, Μπαχάουερ, Ασκενάζι, Μπαντούρα - Σκόντα, Τζάνις κ.ά.

Παρά τη μεγάλη της ιστορία και προσφορά η Κρατική Ορχήστρα Αθηνών, σήμερα παραμένει δέσμια αρκετών προβλημάτων, που δυσχεραίνουν το έργο της. Από το προβληματικό «Παλλάς», βρέθηκε στην προσωρινή αίθουσα του Ωδείου Αθηνών, που «αποδείχτηκε ακατάλληλη για τις δοκιμές μιας τόσο μεγάλης ορχήστρας» όπως αναφέρει η πρόεδρος του Συλλόγου Μουσικών, Ε. Οικονομίδου. Οι κυβερνητικές υποσχέσεις για αποπεράτωση του αμφιθεάτρου του Ωδείου Αθηνών - υπάρχει η δέσμευση να δοθεί αποκλειστικά στην ΚΟΑ - παραμένουν ανεκπλήρωτες. Τα έργα αποπεράτωσης δεν έχουν ξεκινήσει, με αποτέλεσμα η ορχήστρα να κάνει τις πρόβες της «σε μια αίθουσα με κακή ακουστική και κακό κλιματισμό», όπως λέει η Ε. Οικονομίδου. «Λόγω της μεγάλης έντασης του ήχου τρεις μουσικοί παρουσίασαν ακουστικά τραύματα. Δεν ακούμε τι παίζουμε, η ορχήστρα σφίγγει και προσπαθούμε με μια γενική πρόβα στο Μέγαρο Μουσικής να έχουμε το επιθυμητό αποτέλεσμα», λέει. Σημειώνει, επίσης, ότι στην ΚΟΑ «υπάρχουν περίπου τριάντα κενές οργανικές θέσεις μουσικών, με αποτέλεσμα να λείπουν βασικά όργανα. Είχαμε ζητήσει την πρόσληψη 15 μουσικών, όμως εγκρίθηκαν μόνο τέσσερις θέσεις», ενώ επισημαίνει την έλλειψη δισκογραφίας. «Ενώ έχουμε αξιόλογο δυναμικό», λέει η Ε. Οικονομίδου, «δεν υπάρχουν οι απαιτούμενες προϋποθέσεις, η μέριμνα και ο σχεδιασμός για την καλύτερη λειτουργία της ορχήστρας. Η πολιτεία δεν εκμεταλλεύεται την ορχήστρα. Δεν έχει απαντήσει στις προτάσεις και στα αιτήματά μας για πολύπλευρη αξιοποίησή της. Ζητήσαμε να συμμετάσχουμε στην Πολιτιστική Ολυμπιάδα, όμως δεν πήραμε απάντηση».