Στο ένα χέρι το δίσκο στο άλλο το λιβανιστήρι! | ΠΑΙΔΕΙΑ

ΠΑΙΔΕΙΑ

Στο ένα χέρι το δίσκο στο άλλο το λιβανιστήρι!

Η αμερικανική εμπειρία για τη σχέση της Ανώτατης Εκπαίδευσης και του τομέα της Ερευνας με τα μονοπώλια

Οι «μπίζνες» και η ανώτατη εκπαίδευση στις ΗΠΑ είναι συγκοινωνούντα δοχεία...

Το Νοέμβρη του 1998 το Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας στο Μπέρκλεϊ προχώρησε στη σύναψη συμφωνίας με την ελβετική εταιρία «Novartis», η οποία έκανε μια δωρεά 25 εκατομμυρίων δολαρίων (9,4 δισ. δρχ.) στον τομέα Μικροβιολογίας του πανεπιστημίου. Σε αντάλλαγμα, το δημόσιο πανεπιστήμιο παραχωρούσε στον ελβετικό κολοσσό της Φαρμακοβιομηχανίας και της Βιοτεχνολογίας το δικαίωμα να ιδιοποιηθεί περισσότερο από το ένα τρίτο των ανακαλύψεων που πραγματοποιούνται από τους ερευνητές του τομέα (συμπεριλαμβανομένων και των ανακαλύψεων που χρηματοδοτήθηκαν από την πολιτεία της Καλιφόρνιας ή την κυβέρνηση), καθώς επίσης και να διαπραγματεύεται τα δικαιώματα ευρεσιτεχνίας που απορρέουν από αυτές. Επιπλέον, το πανεπιστήμιο παραχωρούσε στη «Novartis» τον έλεγχο δύο από τις πέντε θέσεων της επιτροπής έρευνας του τομέα, η οποία έχει αναλάβει την κατανομή των κονδυλίων για την έρευνα.

Η συμφωνία Μπέρκλεϊ - «Novartis» προκάλεσε κατακραυγή. Περισσότεροι από τους μισούς διδάσκοντες του τομέα αυτού εξέφρασαν την ανησυχία τους, γιατί απειλούνταν η αρχή της «έρευνας για το δημόσιο συμφέρον», όσο και η ελεύθερη ανταλλαγή ιδεών στους κόλπους της επιστημονικής κοινότητας. Ωστόσο, αυτό είναι το νέο μοντέλο συνεργασίας των πανεπιστημίων και του ιδιωτικού τομέα. Το 1980, αποβλέποντας στην ανόρθωση της ανταγωνιστικότητας της αμερικανικής βιομηχανίας, ο νόμος Μπέι - Ντόουλ - ο οποίος πήρε το όνομα των δύο εισηγητών του, ενός δημοκρατικού και ενός ρεπουμπλικάνου - επέτρεπε για πρώτη φορά στα πανεπιστήμια να κατοχυρώνουν με δίπλωμα ευρεσιτεχνίας εφευρέσεις που πραγματοποιήθηκαν με κυβερνητική χρηματοδότηση. Στη συνέχεια, άλλοι νόμοι ενθάρρυναν τα πανεπιστήμια να προχωρούν στην εμπορική εκμετάλλευση των διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας και να χορηγούν φορολογικές απαλλαγές στις επιχειρήσεις που χρηματοδοτούσαν την πανεπιστημιακή έρευνα.

Εξάλλου, «το τέλος του ψυχρού πολέμου» προκάλεσε νέα μείωση των κονδυλίων, που αφιέρωνε στην έρευνα η ομοσπονδιακή κυβέρνηση. Το Πανεπιστήμιο του Μπέρκλεϊ, το οποίο άλλοτε χρηματοδοτούνταν σχεδόν εξ ολοκλήρου από την πολιτεία της Καλιφόρνιας, είδε το μερίδιο της δημόσιας χρηματοδότησης να μειώνεται στο 50% το 1987 και στο 34% το 1994. Ολες οι μεγάλες επενδύσεις, που πραγματοποιήθηκαν κατά τη διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας, έγιναν χάρη σε ιδιωτικές δωρεές. Ετσι, για να χτιστεί το νέο Business School, το πανεπιστήμιο προχώρησε σε μια φρενήρη συγκέντρωση οικονομικών πόρων. Η οικογένεια Χάας (κληρονόμοι του δημιουργού των μπλουτζίν Λέβι Στράους), που έκανε τη μεγαλύτερη δωρεά, εξασφάλισε ότι το νέο Business School θα φέρει το όνομά της. Ορισμένες μεγάλες επιχειρήσεις χρηματοδότησαν έδρες. Για παράδειγμα, ο κοσμήτορας του ιδρύματος φέρει τον τίτλο του «Bank of America Dean».

Τα νέα κτίρια είναι κατάσπαρτα από λογότυπους επιχειρήσεων. Ολες οι αίθουσες, ακόμα και οι καρέκλες και τα τραπέζια, στολίζονται με πλακέτες προς τιμήν του ευεργέτη τους (επιχείρηση, άτομο ή έτος αποφοίτων). Πρόκειται γι' αυτό που ο Τζέιμς Εντζελ και ο Αντονι Ντέιντζερφιλντ, καθηγητές στο Χάρβαρντ, αποκάλεσαν κόσμο του «εμπορικού πανεπιστημίου»: Οι τομείς που «κερδίζουν χρήματα», «μελετούν το χρήμα» ή «προσελκύουν το χρήμα» είναι οι μεγάλοι ωφελημένοι. Οι υπόλοιποι παραμελούνται, ακόμα και εγκαταλείπονται.

Ετσι, σύμφωνα με τον Ρόναλντ Κόλινς, διευθυντή του προγράμματος επιστημονικής ακεραιότητας του Κέντρου για την Επιστήμη και το Δημόσιο Συμφέρον, η επιστήμη χάνει την αξιοπιστία της: «Οι παραπλανητικές μελέτες και η μυστικότητα θέτουν σε κίνδυνο την υπόληψη της επιστήμης, καθώς επίσης και το στόχο της, που είναι η αναζήτηση της αλήθειας. Οι πανεπιστημιακοί καθηγητές, που αμείβονται από τη βιομηχανία, παρουσιάζονται ως εμπειρογνώμονες στο Κογκρέσο και τους οργανισμούς ελέγχου, χωρίς ν' αποκαλύπτουν τους δεσμούς τους με τον επιχειρηματικό κόσμο. Οι επιστημονικοί τομείς των πανεπιστημίων υφαίνουν μέσα στη μεγαλύτερη μυστικότητα δεσμούς με τις επιχειρήσεις. Οι ιατρικές επιθεωρήσεις δεν αποκαλύπτουν τις συγκρούσεις συμφερόντων των συγγραφέων τους». (...)

Η αναζήτηση της γνώσης, η ανιδιοτελής έρευνα, η διανοητική περιέργεια υποβιβάζονται σε δεύτερη θέση. Οι πρόεδροι των πανεπιστημίων, των οποίων ο ρόλος μοιάζει στο εξής με το ρόλο του εμπορικού αντιπροσώπου, κρίνονται στο εξής κυρίως από την ικανότητά τους να συγκεντρώνουν κεφάλαια. Αλλωστε, ενώ άλλοτε υπήρχε η συμφωνία ότι οι δωρεές πραγματοποιούνται χωρίς περιορισμούς και υποχρεώσεις, αυτοί που επαιτούν χρηματική ενίσχυση, οφείλουν σήμερα - για να παραφράσουμε μια διάσημη φράση - να κρατούν και το δίσκο του εράνου και το λιβανιστήρι. Η λογική του «εμπορικού πανεπιστημίου» επιβάλλει στις επιχειρήσεις να θεωρούνται οι δωρεές τους επενδύσεις: Η δωρεάν διαφήμιση, οι έπαινοι και η υπόληψη αποτελούν, εξίσου με τις ανακαλύψεις που μπορούν να διατεθούν στο εμπόριο, οφέλη που δικαιολογούνται από τις δαπάνες. Και κάθε παραβίαση συνεπάγεται κυρώσεις: Η «Nike» διέκοψε πρόσφατα την ενίσχυσή της σε τρία πανεπιστήμια (Μίσιγκαν, Ορεγκον και Μπράουν), με την αιτιολογία ότι οι φοιτητές τους είχαν επικρίνει ορισμένες από τις πρακτικές τους στις φτωχές χώρες, ιδιαίτερα σε θέματα παιδικής εργασίας.

Στις πανεπιστημιουπόλεις κάνουν την εμφάνισή τους πρόσωπα νέου τύπου: Οι καθηγητές - επιχειρηματίες, για τους οποίους η εδραίωση σ' ένα πανεπιστήμιο προσφέρει την υπόσχεση γρήγορου πλουτισμού. Αυτοί οι πανεπιστημιακοί αφιερώνουν το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου τους στις εμπορικές δραστηριότητές τους. Η πανεπιστημιακή τους ιδιότητα, τους εξασφαλίζει την επιστημονική αξιοπιστία, ένα καταφύγιο σε περίπτωση αποτυχίας και, κυρίως, τη δυνατότητα να ιδιωτικοποιούν τουλάχιστον τα έσοδα, κοινωνικοποιώντας, ταυτόχρονα, τις δαπάνες (ιδιοποιούνται την εργασία των φοιτητών, που ετοιμάζουν τη διδακτορική διατριβή τους, ή των ερευνητών, ενώ οι διοικητικές υπηρεσίες του ιδρύματος λειτουργούν ως γραμματεία). Σπάνια επικρίνονται αυτές οι πολύ διαδεδομένες πρακτικές, γιατί αυτοί οι επιχειρηματίες είναι συχνά οι φημισμένοι «αστέρες», των οποίων οι πρωτοβουλίες μπορεί να έχουν επιπτώσεις, που θα ωφελήσουν έμμεσα τουλάχιστον το πανεπιστήμιο (με τη μορφή χορηγιών ή κληροδοτημάτων).

Πέρα από σκέψεις γύρω από την ηθική, το πρότυπο του πανεπιστημίου που είναι στραμμένο στην αγορά θέτει ερωτήματα πολιτικής τάξης. Ολο και περισσότερο, ο προβληματισμός για τα δημόσια πράγματα διαμορφώνεται (και παραμορφώνεται) σε συνάρτηση με τα οικονομικά συμφέροντα των «ειδικών». Ερευνητικοί οργανισμοί με μη κερδοσκοπικό χαρακτήρα χρησιμεύουν συχνά για τη συγκάλυψη που χρειάζονται οι εκπαιδευτικοί όμιλοι. Ετσι, κατά τη δίκη της «Microsoft», ορισμένα «ανεξάρτητα» ερευνητικά ινστιτούτα, τα οποία στην πραγματικότητα χρηματοδοτούνταν από το γίγαντα του λογισμικού, παρήγαγαν ένα πλήθος «μελετών», που στόχο είχαν να επηρεάσουν, τόσο το κοινό, όσο και τους δικαστές. Και είτε πρόκειται για την επικινδυνότητα του καπνού, για το φαινόμενο του θερμοκηπίου, τους τεχνητούς μαστούς, ή για τις αρετές του τάδε φαρμάκου, θα βρεθεί πάντα ένας ειδικός, ο οποίος θα είναι σε θέση να «βασανίσει τους αριθμούς», μέχρι να τους αποσπάσει το συμπέρασμα που θα μπορεί να ικανοποιήσει τους χρηματοδότες του. Ενα επεισόδιο φωτίζει τις παρεκτροπές της εξαρτώμενης από χορηγούς έρευνας.

Ο Τσαρλς Τόμας, καθηγητής Εγκληματολογίας στο Πανεπιστήμιο της Φλόριντας, είχε αποκτήσει φήμη μεγάλου ειδικού στην ιδιωτικοποίηση των φυλακών. Με καταθέσεις σε επιτροπές της Γερουσίας και με την αρθρογραφία του στα μεγάλα μέσα ενημέρωσης, υποστήριζε ένθερμα αυτήν τη θέση και οι συστάσεις του συχνά υιοθετήθηκαν στη Φλόριντα όσο και αλλού. Αποκαλύφθηκε, όμως, ότι αυτός ο διαπρεπής ειδικός αμειβόταν από τις κυριότερες ιδιωτικές σωφρονιστικές επιχειρήσεις.

Εκείνοι που μέσα στον πανεπιστημιακό κόσμο θα όφειλαν - θεωρητικά - να ενδιαφερθούν γι' αυτά τα ζητήματα, έχουν άλλες φροντίδες και δεν επιθυμούν, άλλωστε, να δαγκώσουν το χέρι που τους ταΐζει, έστω και φτωχικά.

Στις παιδαγωγικές σχολές φλυαρούν με την ιδιαίτερη επιστημονική διάλεκτο για τις τελευταίες παιδαγωγικές μόδες.

Στον κλάδο των ανθρωπιστικών σπουδών έχουν βυθιστεί στην «πολυ-πολιτισμικότητα» ή στην αναζήτηση «ταυτότητας». Και το πάθος για την «αποδόμηση» συνεπάγεται ότι η ίδια η αρχή της ανιδιοτελούς αναζήτησης της αλήθειας δεν έχει πια θέση στο πανεπιστήμιο.

Στις κοινωνικές επιστήμες το μόνο που μετράει είναι η ποσοστικοποίηση, οι μεγάλες αφαιρέσεις ή οι μεθοδολογικές συζητήσεις. Οσο για τα business Schools, η ίδια η αρχή του πανεπιστημίου της αγοράς δεν μπορεί παρά να προκαλεί την αποδοχή.

Συνεπώς, ο χώρος στον οποίο συζητούνται τα ερωτήματα, που θέτουν οι σχέσεις ανάμεσα στη βιομηχανία και την έρευνα, είναι κυρίως η επιστημονική και η ιατρική κοινότητα, επιθεωρήσεις, όπως η «Lancet» ή η «New England Journal of Medecine». Μια έρευνα της «Los Angeles Times» αποκάλυψε ότι 19 από τα 40 άρθρα που είχαν δημοσιευτεί κατά τη διάρκεια των τριών τελευταίων χρόνων στη μόνιμη στήλη «Φαρμακευτική Αγωγή» της έγκυρης ιατρικής επιθεώρησης «New England Journal of Medecine» είχαν γραφτεί από γιατρούς που αμείβονταν από τους παραγωγούς των φαρμάκων, τα οποία είχαν αναλάβει να αξιολογήσουν. Ορισμένοι τόνισαν ότι είναι σχεδόν αδύνατο να βρεθούν ειδικοί, που να μην «εξαρτώνται» με τον ένα ή τον άλλο τρόπο από τη φαρμακοβιομηχανία...

Αναδημοσιεύεται από το περιοδικό «Θέματα Παιδείας», τεύχος 15-16

Ibrahim WARDE
Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας στο Μπέρκλεϊ, ένας από τους συγγραφείς του «Modele anglo-saxon en question»