Για το παγκόσμιο εργατικό και κομμουνιστικό κίνημα, αναμφίβολα τα πιο σημαντικά γεγονότα της τελευταίας 20ετίας είναι οι ανατροπές στην Κεντροανατολική Ευρώπη και η πορεία της κινέζικης επανάστασης.

Και για τα δύο αυτά κορυφαία γεγονότα οι θεωρητικές επεξεργασίες του Κόμματος πρέπει να ομολογήσουμε, ότι υπήρξαν από αδύνατες έως ανύπαρκτες.

Για το πρώτο από αυτά οργανώθηκε βέβαια το 1995 δημόσια συζήτηση από την ΚΕ του Κόμματος, που έκλεισε με την Πανελλαδική Συνδιάσκεψη 15-16 Ιούλη 1995, με τις «Εκτιμήσεις και προβληματισμούς για τους παράγοντες που καθόρισαν την ανατροπή του σοσιαλιστικού συστήματος στην Ευρώπη».

Από τότε καμιά σοβαρή θεωρητική επεξεργασία από το Κόμμα. Γίνονται βέβαια αναφορές σε κομματικά ντοκουμέντα και δημοσιεύματα, αλλά περιστασιακά, αποσπασματικά και αφοριστικά.

Το Κόμμα δίνει την εντύπωση ότι δε θέλει να μιλά «γι' αυτό», με αποτέλεσμα να μην έχει βγάλει μέχρι σήμερα οριστικά συμπεράσματα, πράγμα εντελώς απαραίτητο και για την καθημερινή πολιτική του δράση. Το ζήτημα μπορεί να παραμείνει ανοιχτό σε νέες έρευνες, σκέψεις και προβληματισμούς, όμως το Κόμμα δεν είναι ο «ιστορικός του μέλλοντος». Είναι ανάγκη να απαντά σήμερα και να απαντά πειστικά.

Σχετικά με τις εξελίξεις στην Κίνα, η σιωπή ήταν σχεδόν απόλυτη. Και ίσως για πρώτη φορά σε επίσημο κομματικό ντοκουμέντο, όπως οι «Θέσεις της ΚΕ για το 17ο Συνέδριο», γίνεται αναφορά στο τεράστιο αυτό ζήτημα. Αλλά και αυτή η αναφορά δίνει την εντύπωση ότι γίνεται «για την πληρότητα του κειμένου» των «Θέσεων». Ανάμεσα στη Λ.Δ. της Κορέας και στο Βιετνάμ στριμώχτηκε η αναφορά για την υποήπειρο Κίνα, με τα κολοσσιαία μεγέθη και δυναμισμό και τις εξαιρετικά ανησυχητικές εξελίξεις. Δεκατρείς γραμμές όλες κι όλες με γνωστές διαπιστώσεις, δύο μόνο γραμμές για κριτική και καμία για τις αιτίες των εξελίξεων.

Ο περιορισμένος χώρος δεν μου επιτρέπει μια αναλυτικότερη αναφορά στα παραπάνω ζητήματα. Παίρνω όμως αφορμή από παλαιότερη εκτίμηση της ΚΕ του ΚΚΕ για να πω δυο λόγια:

Στην έκδοση της ΚΕ «Εκτιμήσεις και προβληματισμοί για τους παράγοντες που καθόρισαν την ανατροπή του σοσιαλιστικού συστήματος στην Ευρώπη» (βλ. και «Ριζοσπάστη» 5-12-2004 σελ. 13) γίνεται η εκτίμηση ότι: «Οι αρχές της υλιστικής-διαλεκτικής ερμηνείας της ιστορίας οδηγούν στην αναζήτηση των αντικειμενικών δεδομένων της κοινωνικής, οικονομικής και πολιτιστικής ζωής, στη βάση των οποίων δημιουργούνται προϋποθέσεις να εμφανιστούν οπορτουνιστικές θεωρίες και πρακτικές μέσα στο εργατικό κίνημα».

Η εκτίμηση είναι σωστή και περιγράφει σχεδόν την πορεία του εργατικού και κομμουνιστικού κινήματος στις πρώην σοσιαλιστικές χώρες πριν από τις ανατροπές και στην Κίνα - και όχι μόνο - τα τελευταία χρόνια. Πράγματι σε ένα μεγάλο βαθμό η ιστορία του εργατικού και κομμουνιστικού κινήματος είναι η ιστορία του οπορτουνισμού.

Στο ίδιο κείμενο, η αμέσως επόμενη εκτίμηση λέει: «Δε σημαίνει ότι η επικράτηση του οπορτουνισμού είναι αναπόφευκτη. Οταν υπάρχει συνείδηση των αντικειμενικών παραγόντων που ευνοούν το φαινόμενο, τότε είναι δυνατό το κομμουνιστικό κίνημα να αντιμετωπίσει τα προβλήματα, τις παρενέργειες, τις προσωρινές ακόμα ήττες». Αλλά η εκτίμηση αυτή δε φαίνεται να είναι σύμφωνη με την υλιστική αντίληψη και ερμηνεία της ιστορίας. Σύμφωνα με την οποία, δεν είναι η συνείδηση των ανθρώπων (ας είναι και κομμουνιστές) που καθορίζει το «είναι», μα αντίθετα το κοινωνικό «είναι» καθορίζει τη συνείδησή τους (το ιδεολογικό εποικοδόμημα μπορεί να βρίσκεται σε διαλεκτική σχέση και να επιδρά πάνω στην οικονομική βάση που το γέννησε, αλλά δεν την καθορίζει κιόλας).

Οταν, λοιπόν, «οι αντικειμενικοί παράγοντες που ευνοούν τον οπορτουνισμό» (= τάση για υπερβολική προσαρμογή στις περιστάσεις σε σύγκρουση με τις ιδεολογικές αρχές, πολιτικός καιροσκοπισμός) είναι πολύ ισχυροί - όπως αναμφίβολα υπήρξαν στις πρώην σοσιαλιστικές χώρες και υπάρχουν στην Κίνα και αλλού, τότε, και αν ακόμη υποτεθεί ότι το εργατικό- κομμουνιστικό κίνημα μπορεί σ' αυτές τις συνθήκες να «βλέπει» καθαρά, δηλαδή να έχει συνείδηση αυτών των παραγόντων, είναι πολύ αμφίβολο αν μπορεί να τους αντιμετωπίσει αποτελεσματικά, ώστε να αποφευχθεί η διολίσθηση στον οπορτουνισμό και αποκρουστεί η προσπάθεια του ιμπεριαλισμού για υπόσκαψη και ανατροπή του σοσιαλισμού.

Η αντίθετη εκτίμηση φοβάμαι πως είναι μια βολονταριστική (= βουλησιοκρατική) προσέγγιση ή μάλλον μια υπερεκτίμηση του ρόλου και της δύναμης του υποκειμενικού παράγοντα, που πάντως δεν επιβεβαιώνεται από τη μέχρι τώρα πείρα του παγκόσμιου εργατικού- κομμουνιστικού κινήματος.

Η συζήτηση αυτή είναι μεγάλη, πρέπει να γίνει σύντομα και να πάει μακριά. Χωρίς αυτήν δε θα κατανοήσουμε φαινόμενα σαν τον αναθεωρητισμό και οπορτουνισμό, που πολλοί κομμουνιστές εξακολουθούν να αντιμετωπίζουν με συναισθηματικούς όρους. Ούτε θα αντιληφθούμε με όρους επιστήμης τις βαθύτερες και αληθινές αιτίες της ανατροπής (ήττας) του σοσιαλισμού στην Ευρώπη. Και της εξαιρετικά ανησυχητικής πορείας του στην Κίνα και αλλού.

Θ. Αυγήτας

Δράμα