«Αγνό γέννημα φιλόγενης τρέλας» του ήταν το πόνημα ενός από τους πρωτοπόρους του ελληνικού διαφωτισμού και δημοτικισμού, του Γιάννη Βηλαρά (1771-1823), με τίτλο «Ρομέηκη γλόσα». Ο Αθανάσιος Χριστόπουλος (1772-1847) χρησιμοποιούσε την «πολιτική» γλώσσα στα γραπτά του λαού. Ο εθνικός ποιητής Διονύσιος Σολωμός (1798-1857), με το «Διάλογό» του, δήλωσε την πίστη του στη γλώσσα του λαού. Ο Αδαμάντιος Κοραής (1748-1833) κήρυσσε τον «καθαρισμό» της ομιλούμενης ελληνικής γλώσσας από τα καθαρευουσιάνικα στοιχεία ώστε να γίνει γλώσσα όλου του λαού. Ο Ψυχάρης (1854-1929) στήριζε τη δημοτικιστική ποίηση και πεζογραφία. Οι μεγάλοι δημιουργοί της περίφημης λογοτεχνικής γενιάς του 1880 (λ.χ. Παλαμάς, Ροΐδης, Πάλλης, Εφταλιώτης, Δροσίνης, Καμπάς, Παπαντωνίου) τάσσονται υπέρ της δημοτικής ως εθνικού γλωσσικού οργάνου. Η αντιδραστική άρχουσα τάξη εναντιώνεται σφόδρα στο δημοτικισμό. Τον ματώνει, μάλιστα, με τα «Ευαγγελικά» (1901) και τα «Ορεστειακά» (1903). Το φιλολαϊκό δημοτικιστικό κίνημα, όμως, αναπτύσσεται με τη συμβολή και άλλων μεγάλων μορφών, όπως οι παιδαγωγοί Τριανταφυλλίδης, Δελμούζος, Γληνός, και λογοτέχνες, όπως οι Γρυπάρης, Μαλακάσης, Μαβίλης, Παπαδιαμάντης, Καρκαβίτσας, Ξενόπουλος, Νιρβάνας, Θεοτόκης, Χατζόπουλος, Δραγούμης, οι νεότεροι Βάρναλης, Σικελιανός, Καζαντζάκης. Ακολουθούν πολλοί άλλοι δημοτικιστές, πολλοί αγώνες, κατακτήσεις και ανατροπές τους. Μια πολύτιμη «ιστόρηση» του δημοτικισμού και των στυλοβατών του αποτελεί το βιβλίο του - τελευταίου μεγάλου δημοτικιστή παιδαγωγού - Εμμανουήλ Κριαρά «Ανιχνεύσεις (Γλωσσικά και φιλολογικά μελετήματα. Συμβολή στο χρονολόγιο του δημοτικισμού)» (έκδοση «Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών - Ιδρυμα Μ. Τριανταφυλλίδη», του ΑΠΘ).