Η πρόσφατη όξυνση της διαπάλης μεταξύ Ρωσίας και Ουκρανίας, με αφορμή την τιμή πώλησης του φυσικού αερίου στη δεύτερη, αποτελεί ένα σημαντικό σταθμό στην πορεία όξυνσης των ενδοϊμπεριαλιστικών αντιθέσεων. Η προσωρινή, συμβιβαστική λύση που διαμορφώθηκε, σχετικά με τους όρους, τις τιμές πώλησης και τις πηγές προέλευσης του φυσικού αερίου που θα προμηθεύεται η Ουκρανία, δεν μπορεί να υποβαθμίσει τη σημασία αυτών των εξελίξεων, που αντανακλούν την ένταση του ανταγωνισμού ανάμεσα στις ισχυρότερες ιμπεριαλιστικές δυνάμεις.

Πρωταγωνιστής των πρόσφατων γεγονότων ήταν αναμφισβήτητα η Ρωσία, η οποία προσπαθεί να ανακόψει τα επεκτατικά σχέδια του αμερικανικού ιμπεριαλισμού και να αποκαταστήσει σταδιακά τον ηγεμονικό της ρόλο στην ευρύτερη περιοχή της Μαύρης θάλασσας, της Κασπίας και του Καυκάσου.

Η συγκεκριμένη περιοχή και η Μέση Ανατολή αποτελούν τους δύο άμεσους βασικούς στόχους των σχεδίων εδραίωσης της οικονομικής, στρατιωτικής και πολιτικής υπεροχής των ΗΠΑ. Τα προηγούμενα χρόνια, ο αμερικανικός ιμπεριαλισμός σημείωσε, πράγματι, αρκετές επιτυχίες στην προώθηση αυτών των σχεδίων, με αποκορύφωμα τις πορτοκαλί ψευτοεξεγέρσεις και την ανάδειξη φιλοΝΑΤΟικών κυβερνήσεων στη Γεωργία, στην Ουκρανία, καθώς και το σχηματισμό της κοινότητας της «Δημοκρατικής Επιλογής», με τη συμμετοχή και των κυβερνήσεων των κρατών της Βαλτικής, της Ρουμανίας, της Μολδαβίας, της Σλοβενίας, της ΠΓΔΜ. Παράλληλα με το γεωγραφικό άλμα της άμεσης ιμπεριαλιστικής επέμβασης στο Αφγανιστάν, οριοθέτησε μία ευρύτερη περιοχή άμεσης αμερικανικής παρέμβασης στην Ασία, με βασικούς στόχους τον έλεγχο των ενεργειακών πηγών και οδών και τη στρατιωτική περικύκλωση της Ρωσίας (βάσεις στο Τατζικιστάν, στο Ουζμπεκιστάν κλπ.).

Οι κινήσεις αυτές συνδυάστηκαν με την επέκταση της γεωπολιτικής υπεροχής των ΗΠΑ και στη Μέση Ανατολή (επέμβαση στο Ιράκ, «πρόγραμμα εκδημοκρατισμού της Μέσης Ανατολής» κλπ.). Αυξήθηκε, λοιπόν, προσωρινά η δυνατότητα των ΗΠΑ να ελέγχουν στρατιωτικοπολιτικά σημαντικές οδούς των βασικότερων ενεργειακών εμπορευμάτων (πετρελαίου και φυσικού αερίου), έναντι της ενεργειακά εξαρτημένης ΕΕ. Τελευταία σημαντική επιτυχία των ΗΠΑ σ' αυτό το πλαίσιο ήταν η ενεργοποίηση του αγωγού Μπακού - Τσεϊχάν το 2005, για τη μεταφορά πετρελαίου της Κασπίας προς τη Δύση με την παράκαμψη των εδαφών της Ρωσίας και του Ιράν.

Η ρωσική προσπάθεια αντίδρασης εκδηλώθηκε αρχικά με την ενεργοποίηση σχεδίων οικονομικής και στρατιωτικής συνεργασίας με κράτη της ευρύτερης περιοχής (Ενιαίος Οικονομικός Χώρος, Σύμφωνο Συλλογικής Ασφάλειας) και με κορυφαία στιγμή τη συνεργασία με την Κίνα και την Ινδία μέσα από την Οργάνωση Συνεργασίας της Σαγκάης. Στην προσπάθεια αυτή είχε ορισμένες σχετικά σταθερές συμμαχικές κυβερνήσεις (π.χ. Λευκορωσία, Καζαχστάν) και στη συνέχεια σημείωσε νέες επιτυχίες.

Αναφέρουμε ενδεικτικά την εκδίωξη των αμερικανικών βάσεων από το Ουζμπεκιστάν και τη συμμετοχή της κυβέρνησης της χώρας στην Οργάνωση Συνεργασίας της Σαγκάης, καθώς και την άρνηση της κυβέρνησης του Αζερμπαϊτζάν να επιτρέψει την εγκατάσταση βάσεων των ΗΠΑ στη χώρα. Επίσης εμπόδισε στην πράξη την προσπάθεια της κυβέρνησης της Γεωργίας να καταλύσει τη σχετική αυτονομία των περιοχών της Νότιας Οσετίας και της Αμπχαζίας.

Ομως, πέρα από τις διπλωματικές και στρατιωτικές ενέργειες, η ουσιαστική ανασύνταξη της ισχύος του ρωσικού κράτους προήλθε από τη βελτίωση στο επίπεδο της οικονομίας. Η σημερινή ρωσική υπεροχή στη διεθνή και κυρίως στην ευρωπαϊκή αγορά ενέργειας φαίνεται ότι αποτελεί την ατμομηχανή για μία σχετική μεταβολή του συσχετισμού δυνάμεων ανάμεσα στα ιμπεριαλιστικά κέντρα στην Ασία, τα επόμενα χρόνια.

Η ρωσική κυβέρνηση αξιοποίησε πολλαπλά αυτήν την υπεροχή πριν από το πρόσφατο ξέσπασμα της ρωσοουκρανικής διένεξης. Δημιούργησε το Γενάρη του 2004 το Ταμείο Σταθεροποίησης, που συγκεντρώνει έσοδα από την εμπορική δραστηριότητα του ενεργειακού τομέα και αποπλήρωσε ήδη τα χρέη της στο ΔΝΤ. Εθεσε ξανά σε μεγάλο βαθμό υπό κρατικό έλεγχο τους ενεργειακούς πόρους, ισχυροποιώντας τον κρατικό όμιλο Γκάζπρομ και εξουδετερώνοντας πολύμορφα τη δράση συγκεκριμένων ιδιωτών κεφαλαιοκρατών (Χοντορκόφσκι, Αμπράμοβιτς κλπ.). Ταυτόχρονα, η Γκάζπρομ υπέγραψε στρατηγικές συμφωνίες συνεργασίας με τη γερμανική Ρουργκάζ και τη γαλλική Γκαζ ντε Φρανς.

Δρομολόγησε εναλλακτικές οδούς τροφοδοσίας της ευρωπαϊκής αγοράς ενέργειας με ρώσικο φυσικό αέριο, που παρακάμπτουν το έδαφος της Ουκρανίας. Ετσι, από το επόμενο έτος θα μπορεί να πραγματοποιεί εξαγωγές από τον υποθαλάσσιο αγωγό της Μαύρης Θάλασσας μέσω Τουρκίας και από τον αγωγό της Βαλτικής, που τροφοδοτεί απ' ευθείας τη Γερμανία.

Πριν, δηλαδή, κλιμακωθεί η πρόσφατη διένεξη, η Ρωσία είχε ήδη πετύχει να μειώσει τη στρατηγική σημασία της Ουκρανίας για την ενεργειακή ασφάλεια της ΕΕ. Μπορεί σήμερα το 80% του ρωσικού φυσικού αερίου που διοχετεύεται στην ΕΕ να εξάγεται μέσω των αγωγών που διέρχονται από το ουκρανικό έδαφος, αλλά αυτή η κατάσταση σύντομα θα αποτελεί παρελθόν.

Η σημασία της συγκεκριμένης αντιπαράθεσης γίνεται εύκολα αντιληπτή, αν σκεφτούμε ότι η Ρωσία προμηθεύει ήδη σταθερά το 25% των αναγκών της Δυτικής Ευρώπης σε φυσικό αέριο και ότι αν δε μεταβληθεί η ενεργειακή στρατηγική της ΕΕ, η Ρωσία προβλέπεται να ελέγχει το 60% του συνόλου των εισαγωγών της ΕΕ το 2025! Εξάλλου, το γεγονός ότι το ρωσικό φυσικό αέριο αποτελεί σήμερα τη ραχοκοκαλιά της ενεργειακής τροφοδοσίας της ευρωενωσιακής βιομηχανίας, ήταν ένας από τους καθοριστικούς παράγοντες, που οδήγησε την ΕΕ στο να μην ασκήσει ουσιαστική πίεση στη Ρωσία κατά την πρόσφατη διένεξη.

Απ' την άλλη, θεώρηση της ΕΕ σαν ενεργειακού ομήρου της Ρωσίας είναι απλοϊκή, αφού η ευρωενωσιακή ενεργειακή αγορά αποτελεί στην πραγματικότητα τον τροφοδότη λογαριασμό των υψηλών ρυθμών της πρόσφατης ρωσικής καπιταλιστικής ανάπτυξης. Η Γαλλία εισάγει το 27% του φυσικού αερίου που χρησιμοποιεί από την Γκάζπρομ, ενώ η Ιταλία το 29%. Η Γερμανία εισάγει το 1/3 των αναγκών της σε φυσικό αέριο από τη Ρωσία. Η ενεργειακή συνεργασία Ρωσίας - ΕΕ αποκτά, λοιπόν, στρατηγική σημασία και για τις δύο πλευρές, στο πλαίσιο του ανταγωνισμού τους με τις ΗΠΑ. Αυτό, εξάλλου, φάνηκε καθαρά στις πρόσφατες δηλώσεις του επιτρόπου Ενέργειας της ΕΕ, Αντρις Πίμπαλγκς, για τη συμφωνία Ρωσίας - Ουκρανίας. Μια θεαματική στροφή στον ενεργειακό σχεδιασμό της ΕΕ (π.χ. αναβάθμιση της χρήσης πυρηνικής ενέργειας) θα έχει δραματικές επιπτώσεις στη ρωσική οικονομία.

Φυσικά, η Ουκρανία έχει ευρύτερη γεωπολιτική σημασία για τη Ρωσία, αφού το 22% του ουκρανικού πληθυσμού είναι ρωσικής εθνικότητας και το λιμάνι της Σεβαστούπολης αποτελεί τη βάση του ρωσικού στόλου της Μαύρης Θάλασσας. Εξάλλου, οι αστοί θεωρητικοί της γεωπολιτικής, από τον προπολεμικό Χ. Μάκιντερ έως τον σημερινό Ζ. Μπρεζίνσκι, έχουν τονίσει τη σημασία της Ουκρανίας για το στρατηγικό έλεγχο της Ευρασίας.

Γι' αυτό και η ρωσική προσπάθεια εντάθηκε μετά την έγκριση του υπομνήματος αμοιβαίας κατανόησης μεταξύ ουκρανικής κυβέρνησης και ΝΑΤΟ, το Μάρτη του 2004. Η δήλωση πρόθεσης της ουκρανικής κυβέρνησης για ένταξη στο ΝΑΤΟ και στην ΕΕ αποτελεί το πραγματικό πρόβλημα της Ρωσίας. Η χλιαρή υποδοχή από την πλευρά της ΕΕ των ουκρανικών προτάσεων για έναρξη ενταξιακών διαπραγματεύσεων μετά το 2007, και ιδιαίτερα η γαλλική αντίδραση, δείχνουν επίσης ότι ο γαλλογερμανικός άξονας δίνει τελικά προτεραιότητα στην προνομιακή συνεργασία του με τη Ρωσία.

Η πρόσφατη νίκη της Ρωσίας και η επιβολή της προσωρινής συμβιβαστικής λύσης για τις τιμές, τους όρους και τις ποσότητες πώλησης φυσικού αερίου στην Ουκρανία, δεν αφορά, λοιπόν, κυρίως στη βελτίωση των οικονομικών εσόδων της, αλλά στη μεταβολή του συσχετισμού δύναμης στην ευρύτερη περιοχή, με την αξιοποίηση του όπλου της ενεργειακής υπεροχής. Θα έχει ευρύτερες συνέπειες στις σχέσεις ΗΠΑ - ΕΕ - Ρωσίας, καθώς σηματοδοτεί τα προσωρινά όρια της δυναμικής των σχεδίων του αμερικανικού ιμπεριαλισμού στην περιοχή. Για τις συνέπειες αυτές, στην όξυνση των ενδοϊμπεριαλιστικών αντιθέσεων, θα επανέλθουμε σε επόμενο άρθρο.