«To λαϊκό τραγούδι στη Σάμο και οι λαϊκοί οργανοπαίχτες και τραγουδιστές» - κεφάλαιο από το εξαιρετικά ενδιαφέρον ένθετο της αγαπητής μας τοπικής εφημερίδας «Χαραυγή» - θα μας ταξιδέψει σήμερα στο όμορφο τούτο νησί. Πάμε, λοιπόν. Μελωδικά, φυσικά, να διασχίσουμε το χρόνο και το χώρο, συντροφιά με «Τα σαμιωτάκια» μας:

«Το Αιγαίο, από την αυγή της ιστορίας του, υπήρξε γέφυρα λαών και πολιτισμών. Η Σάμος, παρότι θεωρείται νησί εσωστρεφές, δέχεται για προσωρινή ή μόνιμη εγκατάσταση ανθρώπους από άλλους τόπους, οι οποίοι βρίσκουν εδώ μια δεύτερη πατρίδα, αφομοιώνονται από την ταυτότητα του νησιού. Ενδεικτικά, και για τις επιδράσεις από άλλα νησιά και από τα απέναντι παράλια, είναι τα ονόματα των χορών, που καταγράφουν ο Επ. Σταματιάδης και ο Ν. Δημητρίου: συρτός ή πολίτικος, σμυρνιός ή νησιώτικος και αργότερα μπάλος, σούστα ή νησιώτικος, καρπάθιος, κρητικός, τούρκικος ή καρσιλαμάς, αράπικος, αρκουδιάρικος, μπράφος, είναι μερικά ονόματα, που, μαζί με τον νοικοκυραδίστικο ή νυφιάτικο χορό και το πλατανιώτικο νερό, αποτελούν το τοπικό χορευτικό ρεπερτόριο. Εξίσου ενδεικτικά είναι και τα δίστιχα που καταγράφονται σαν παραδοσιακά. Σ' αυτές τις καταγραφές ξεχωρίζουν και στοιχεία που ήρθαν με τον ερχομό και την εγκατάσταση στη Σάμο των προσφύγων από τα απέναντι παράλια.

Η Σάμος ήταν ιδιαίτερα ανοιχτή και προς το αστικό λαϊκό τραγούδι. Σε πανηγύρια στο νησί έρχονταν ορχήστρες από τη Σμύρνη, σύμφωνα με συμπεράσματα του Ντ. Κόγια από φωτογραφίες εποχής.

Στη Σμύρνη πήγαιναν και Σαμιώτες, όπως ο Γιάννης Μούτσος - Σαμιώτης,για να τελειοποιηθούν σαν μουσικοί ή τραγουδιστές. Από απέναντι ήρθαν μουσικοί, όπως οι Καλτάκηδες, για μόνιμη εγκατάσταση, ενώ σαν πρόσφυγες πέρασαν από τη Σάμο ή την επισκέπτονταν: Ο φημισμένος σαντουριέρης και κανονίστας Μανώλης Μαργαρώνης, ο τραγουδιστής Κώστας Τσανάκος ή Χατζηχρήστος,ο οποίος έζησε εδώ έως το 1930, ο συνθέτης Απόστολος Χατζηχρήστοςκαι άλλοι. Τις φημισμένες ορχήστρες της Σμύρνης μπορούσαν να ακούσουν όσοι, για εμπορικούς λόγους, ταξίδευαν απέναντι.

Αλλά και οι φτωχοί Σαμιώτες θεριστάδες, που κάθε καλοκαίρι εξοικονομούσαν στα παράλια "θεριστικά" και "μπασάκια", μπορούσαν να ακούσουν λαϊκά τραγούδια από άλλους που δούλευαν μαζί. Με την εγκατάσταση βέβαια των προσφύγων εδώ, έρχεται μαζί τους και όλος ο μουσικός πλούτος που μπολιάζει αργότερα όλον τον κορμό της λαϊκής μουσικής.

Το λαϊκό αστικό τραγούδι βρίσκει έδαφος από νωρίς στη Σάμο με τα ποικίλα ακούσματα, γίνεται αποδεκτό, αποτελεί κομμάτι στο ρεπερτόριο των καλλιτεχνών που παίζουν εδώ, και παίζουν απ' όλα, αναδεικνύει δεξιοτέχνες των λαϊκών οργάνων, που σιγά σιγά εκτοπίζουν την τσαμπούνα κυρίως στα χωριά και σε αποκριάτικα γλέντια, αναδεικνύοντας επίσης και τις φωνητικές δυνατότητες καλλιτεχνών που τραγούδησαν αμανέδες και άλλα τραγούδια.

Από την άλλη πλευρά, στις δύο τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα, στη Σάμο έχουμε πιο γρήγορη ανάπτυξη αστικού τύπου, στα δύο μεγάλα της κέντρα, στο Βαθύ και στο Καρλόβασι, που επιταχύνεται από την οικονομική και εμπορική άνθηση. Οι κοινωνικοοικονομικές μεταβολές, σε συνδυασμό με το καθεστώς της Ηγεμονίας που έχει επιβληθεί, διαμορφώνουν έναν προσανατολισμό προς τον ευρωπαϊκό πολιτισμό, με πρότυπα και συμπεριφορές που διαρκούν και μετά την Ενωση της Σάμου με την Ελλάδα.

Η αυγή του εικοστού αιώνα βρίσκει την πρωτεύουσα με δημοτικό θέατρο, όπου "παρεπιδημούντες ελληνοδραματικοί θίασοι" δίνουν για χρόνια παραστάσεις, στα 1890 ιδρύεται η Φιλαρμονική στο Βαθύ, για ν' ακολουθήσει και η ίδρυση της Φιλαρμονικής στο Καρλόβασι το 1895 και δημιουργούνται προϋποθέσεις για μουσική παιδεία, με την ενασχόληση ξένων δασκάλων μουσικής, την ίδρυση Οργανικής Μουσικής Σχολής και σχολείου Φωνητικής Μουσικής στο Βαθύ, με αντίστοιχες προσπάθειες στο Καρλόβασι, με τη δημιουργία φορέων και ομίλων, όπου "μουσοτραφείς" δεσποινίδες και φιλόμουσοι κύριοι ανεβάζουν για πολλά χρόνια τις αισθητικές απαιτήσεις. Η νέα αστική τάξη είναι ανοιχτή και στην "τεχνολογία" και είναι τα σαλόνια των εύπορων αστών τα πρώτα, όπου θα εγκατασταθεί η "μυθική συσκευή", το γραμμόφωνο με τις "πλάκες" 78 στροφών, με ευρωπαϊκή μουσική.

Πού συναντιούνται όλα αυτά με το λαϊκό τραγούδι; Κατ' αρχήν στη μουσική παιδεία που παίρνουν και κάποιοι από τους λαϊκούς οργανοπαίχτες - ήταν φυτώριο λαϊκών καλλιτεχνών το σχολείο του Κατεβαίνη.

Στα 1924 ιδρύεται το πρώτο κατάστημα με μουσικά όργανα στην πρωτεύουσα, ενώ στη Σάμο που διαθέτει 150 πιάνα, στα 1930, υπάρχουν και τέσσερα καταστήματα γραμμοφώνων και δίσκων, σύμφωνα με τον εμπορικό οδηγό της Ελλάδας του Ν. Ιγγλέση (1930). Στο μεταξύ, το εμπορικό πνεύμα των καφετζήδων της εποχής έχει αξιοποιήσει το γραμμόφωνο και τους δίσκους με σαντουρόβιολα, προς τέρψιν των λαϊκών ανθρώπων.

Σύμπλευση, λοιπόν, της "ευρωπαϊκής μουσικής" με τη λαϊκή μουσική. Σημειώνει χαρακτηριστικά ο Κώστας Καλατζής: "Οι πλάκες ήταν βαριές και εύθραυστες, οι πλάκες των 78 στροφών, μικρές και μεγάλες (...) Ακουγε κανείς ό,τι ήθελε: από «Τραβιάτα» με τη διάσημη Αμελίτα Γκαλικούρτσι ίσαμε «Το γελεκάκι που φορείς» με την Ρένα Ντορ. Οι άνθρωποι κατευχαριστιούνταν. Γινόντουσαν μεγάλες διασκεδάσεις με τα γραμμόφωνα".

Τα νέα ακούσματα επιβάλλουν τον εμπλουτισμό του ρεπερτορίου και με "ευρωπαϊκά", δίνουν όμως και ώθηση σε αρκετούς, ν' αναζητήσουν κάτι καλύτερο στην Αθήνα. Είναι άγνωστοι για μας οι Σαμιώτες σαντουριέρηδες Καλαντριτζής και Χατζηαντωνίου, όπως τους αναφέρει ο Κ. Ρούκουνας, οι οποίοι τον πρωτάκουσαν στην Αθήνα. Οπως θα παραμείνουν άγνωστοι και αρκετοί ακόμα, που, λόγω της ιδιότητας του οργανοπαίχτη, δε βρήκαμε τ' όνομά τους στην ετικέτα του δίσκου».

«Σύμπλευση της "ευρωπαϊκής" με τη λαϊκή μουσική, αλλά με μεγάλες διαφορές: Οι ξένοι και Ελληνες καθηγητές Μουσικής, όσοι απευθύνονταν στα αναπτυγμένα οικονομικά στρώματα, ζούσαν από το καλλιτεχνικό τους επάγγελμα. Αντίθετα, οι λαϊκοί μουσικοί απασχολούνται κύρια σαν γεωργοί, τεχνίτες κλπ., γιατί προφανώς τα κέρδη που αποκόμιζαν σαν οργανοπαίχτες ήταν λίγα - με εξαίρεση τους πιο φημισμένους - και γιατί δεν ήταν μόνιμα.

Η δημοτικότητα των "σπουδασμένων" ήταν πάντα αυξημένη στον κύκλο τους, ενώ οι λαϊκοί μουσικοί είχαν ν' αντιμετωπίσουν και μεθυσμένους και καυγατζήδες και παρεξηγήσεις για τη "σειρά", την "παραγγελιά" κ.ά. Για τους λαϊκούς μουσικούς, τα γλέντια, οι γάμοι, τα πανηγύρια ήταν μια πηγή εισοδήματος, ωστόσο δεν έγιναν πλούσιοι. Ενδεικτικό είναι ότι όταν το μαγνητόφωνο διατέθηκε σε ευρεία κυκλοφορία, μέλη από το ίδιο σχήμα, αγόραζαν "συνεταιρικά" ένα - γιατί κανείς δεν μπορούσε να διαθέσει μόνος του όλο το ποσό - και γύρω από αυτό έκαναν πρόβες, όχι μόνο για να συντονιστούν, αλλά και για να μάθουν το τραγούδι.

Οι κομπανίες αποτελούν ένα ζωντανό κομμάτι της λαϊκής μουσικής παράδοσης και είναι φορείς για το πέρασμά της από γενιά σε γενιά».