Μια αριστοκράτισσα, που έζησε στα χρόνια της γαλλικής επανάστασης και έμεινε στην ιστορία με το περιγραφικό όνομα μαντάμ Ρολάν, αναφώνησε όταν πληροφορήθηκε τον αποκεφαλισμό του επαναστάτη φίλου της με απόφαση του Ροβεσπιέρου «ω Ελευθερία, πόσα εγκλήματα διαπράττονται στο όνομά σου». Φυσικά, η διαπίστωση αυτή της Γαλλίδας αριστοκράτισσας είναι ένα γενικό σχόλιο. Θα μπορούσα να πω πως είναι μια συνοπτική κριτική μιας ιστορικής εποχής. Εάν προσπαθήσουμε όμως να αναλύσουμε αυτό το σχόλιο θα διαπιστώσουμε, ότι η κριτική που εμπεριέχεται μέσα σε αυτό αφορά ολόκληρη την αγωνία του ανθρώπου να διεκδικήσει και να διατηρήσει την ελευθερία του. Αφορά πιο πολύ τα αρνητικά ενδεχόμενα που προκαλεί αυτή η διεκδίκηση. Αφορά, σε τελική ανάλυση, την αμφισημία του φαινομένου της ελευθερίας. Θέλω να πω με αυτό ότι το σχόλιο της μαντάμ Ρολάν θα μπορούσε να είναι μια καθημερινή διαπίστωση, γιατί καθημερινή είναι η λειτουργία της ελευθερίας του ατόμου μέσα σε έναν κόσμο που ορίζεται στις λεπτομέρειές του από θεσμούς και μηχανισμούς που θεμελιώνονται σε μια τυπική λογική στο πλαίσιο της οποίας η ελευθερία είναι και αυτή ένα τυπικό στοιχείο. Και τα εγκλήματα που «διαπράττονται» κατά την έκφραση της μαντάμ Ρολάν είναι, γιατί οι ομάδες που αποτελούν τις κοινωνίες αντιλαμβάνονται η κάθε μια με το δικό της τρόπο την ελευθερία. Γι' αυτό πιστεύω πως δε θα ήταν αυθαίρετο και υπερβολικό να υποστηρίξω την άποψη ότι η ελευθερία θα πρέπει να βιώνεται με έναν «υπερκοινωνικό» τρόπο. Να βιώνεται με άλλα λόγια σε ένα χώρο που με την απουσία του μας αναγκάζει να συνειδητοποιήσουμε την έννοια της ουτοπίας. Και από αυτήν τη διαπίστωση θα μπορούσε να ξεκινήσει κανείς και να διατυπώσει την άποψη ότι ελευθερία δεν μπορεί να υπάρξει στην κοινωνία του καπιταλισμού. Στην κοινωνία εκείνη, δηλαδή, όπου ο άνθρωπος είναι ουσιαστικά μια ποσότητα, γιατί και ο χώρος που καταλαμβάνει εργαζόμενος, αλλά και ο χρόνος που δαπανά με την εργασία και τη σκέψη του, με το λόγο και τη συμπεριφορά του αντιστοιχούν σε μεγέθη οικονομικά.

Θα ρωτούσε, λοιπόν, κάποιος, είναι δυνατό να δεχτούμε μια άποψη πως η ελευθερία ως προοπτική είναι ουτοπία και ως βίωση ορίζεται ποσοτικά, άρα είναι δυνατό να αυξομειώνεται ανάλογα με τις αντιλήψεις για την αγορά, το κέδρος, το εμπόρευμα, την οικονομική παγκοσμιοποίηση, γιατί μόνο στο πλαίσιο αυτών των αντιλήψεων οι ανθρώπινες αξίες ανάγονται στο πεδίο της ποσοτικής εκτίμησης. Μια τέτοια ερώτηση βέβαια δε σημαίνει ότι προκαλεί μια καταφατική απάντηση. Δε σημαίνει, δηλαδή, πως μπορούμε να συμφωνήσουμε με την άποψη που θα υποστήριζε την ανυπαρξία της ελευθερίας. Η τελευταία επιστημονική ανακάλυψη όμως, που αφορά τη δυνατότητα χαρτογράφησης, οπτικής περιγραφής δηλαδή, του ανθρώπινου γονιδιώματος, την περιγραφή με άλλα λόγια των έσχατων στοιχείων του Προσώπου, μας φέρνουν αντιμέτωπους με τη διαπίστωση ότι ο καθένας από μας είναι μοναδικός. Είναι ένας και αδιαμφισβήτητος. Μας φέρνει, τέλος, αντιμέτωπους με τη διαπίστωση ότι μόνο έτσι μπορεί να περιγραφεί η αληθινή ελευθερία: με τη μοναδικότητα. Με το χαρακτηριστικό εκείνο του ανθρώπου δηλαδή, που του δίνει τη δυνατότητα να είναι άλλος, να είναι ελεύθερος για να είναι άλλος. Να είναι άλλος, γιατί οι κινήσεις του είναι διαφορετικές, όπως και η φωνή του, το σχήμα των δακτυλικών του αποτυπωμάτων και ο ήχος του γέλιου του.

Συνεχίζοντας έναν τέτοιον συλλογισμό θα καταλήγαμε στο συμπέρασμα ότι ο άνθρωπος μπορεί να είναι ελεύθερος με δυο τρόπους: ο ένας είναι νομικός, συνταγματικός, θεσμικός ίσως. Είναι ένας τρόπος, δηλαδή, που τον διαμορφώνουν συγκεκριμένες σκοπιμότητες. Και οι ίδιες αυτές σκοπιμότητες μπορούν να τον ανατρέψουν. Και τότε είναι που κάτω από την απειλή αυτής της ανατροπής «διαπράττονται» τα εγκλήματα. Και θα ήταν εφιαλτική μια αλήθεια που θα έλεγε πως η θεσμική μας ελευθερία είναι έτσι και αλλιώς πρόκληση εγκλήματος. Ο άλλος τρόπος είναι ο βιολογικός. Και είναι αυτός που δεν το διαμορφώνει καμία σκοπιμότητα. Τον διαμορφώνουμε εμείς μια και γεννιόμαστε έχοντας μέσα μας τις προϋποθέσεις της μιας ή της άλλης διαμόρφωσής του.