Επειδή το θέατρο γεννιέται όπου έχει φυτρώσει ο σπόρος της γνώσης που τον πότισαν παθήματα και πάθη, θα επιχειρήσουμε σήμερα ένα σύντομο θεατρικό οδοιπορικό που σκαρφαλώνει στους δρόμους των βουνών της πατρίδας μας. Σ' ένα οδοιπορικό που η χαρτογράφησή του σχεδιάστηκε σε μια σημαδιακή για την Ελλάδα εποχή και στο επικάλυμμά του διαβάζει ο ταξιδιώτης «Θέατρο του Λαού».

Στη διάρκεια κρίσιμων ιστορικών περιόδων, το θέατρο, διαθέτοντας το ισχυρό όπλο της άμεσης συναισθηματικής επίδρασης, αλλά και μετάδοσης μηνυμάτων, χρησίμευσε σαν μέσο επηρεασμού και ευαισθητοποίησης της κοινής γνώμης. Είναι μια σημαντική πλευρά της επίδρασης στην Τέχνη του λαϊκού κινήματος που αναπτυσσόταν από την πρωτοπόρα δράση του ΚΚΕ. Το ρόλο αυτό ανέλαβε το ελληνικό θέατρο σε οριακές για τη χώρα μας στιγμές, με πρωταγωνιστές τις περισσότερες φορές κομμουνιστές, ΕΑΜίτες και ΕΠΟΝίτες δημιουργούς. Στην περίοδο του ελληνοϊταλικού πολέμου, το θέατρο είχε ταχθεί στην υπηρεσία του εθνικού σκοπού, κυρίως με επιθεωρήσεις, που δημιουργούσαν μια πλούσια νότα συγκίνησης, που μετατρεπόταν σε εθνικές λαϊκές συγκεντρώσεις.

Οι Ελληνες ηθοποιοί ανταποκρίθηκαν με σθένος στους πολλαπλούς ρόλους που κλήθηκαν να υπηρετήσουν, είτε σαν μαχητές, είτε προσφέροντας τη δημιουργική πνοή της τέχνης τους, δημιουργώντας δύο νέες μορφές πολιτικού θεάτρου - το «Θέατρο του βουνού» και το «Θέατρο της εξορίας» - αποδεικνύοντας τις ιερές βάσεις που δένουν άρρηκτα το θέατρο με τη ζωή και την ιστορία. Εκτός από τη βοήθεια που προσφέρουν με την τέχνη τους, θέτουν και την ίδια τους τη ζωή στην υπηρεσία του αγώνα, επιλέγοντας την οργανωμένη πάλη. Πολλοί εντάσσονται στο ΕΑΜ. Τυπώνουν προκηρύξεις με αυτοσχέδιο πολύγραφο στα καμαρίνια του ΡΕΞ και εφοδιάζουν όλα τα θέατρα, μοιράζοντας σε σπίτια και στους δρόμους. Και οι ηθοποιοί, όπως όλοι οι αγωνιστές, δεν αποφεύγουν τις συνέπειες. Συλλαμβάνονται και οδηγούνται στη φυλακή ή σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Οι περισσότεροι από αυτούς έχουν φύγει μέσα στις δεκαετίες που μεσολάβησαν. Τους χρωστάμε πολλά και δεν τους ξεχνάμε.

Το μόνο θέατρο από τη δημιουργία του ελληνικού κράτους - του νεοελληνικού για να μην μπερδευόμαστε - που διαπαιδαγωγεί με συνέχεια και με συνέπεια στην ιδεολογία του το ελληνικό κοινό, είναι το αστικό θέατρο. Καμιά άλλη θεατρική προσπάθεια δεν μπόρεσε να 'χει διάρκεια και να σταθεί απέναντί του. Ετσι, η όποια θεατρική παιδεία πέρασε στη συνείδηση του Ελληνα είναι αυτή που απόκτησε βλέποντας παραστάσεις και θεατρικά έργα που κολάκευαν και καθησύχαζαν τη νοοτροπία και την εξέλιξη της αστικής κοινωνίας.

Το θέατρο που θα ψυχαγωγήσει μια τέτοια κοινωνία δε βρίσκει εύκολα τη δύναμη να πει τα πράγματα με τ' όνομά τους, για να μη θίξει και κυρίως για να μη φέρει προ των ευθυνών του να σκεφτεί ο θεατής του. Προσπάθειες, ή απόπειρες για ένα θέατρο συλλογικής έκφρασης, ένα θέατρο που στόχο θα 'χε ν' αναδείξει την ουσία αυτής της μεγάλης τέχνης, εκείνα τα χρόνια, ήταν ελάχιστες και με μικρή διάρκεια. Μια απόπειρα η «Νέα Σκηνή» του Χριστομάνου, κάποια προσπάθεια του Βασίλη Ρώτα με όραμα ένα λαϊκό θέατρο. Και η τόλμη του Κάρολου Κουν να ξεκινήσει μέσα στα δύσκολα κατοχικά χρόνια την πιο στέρεη και βιώσιμη συλλογική θεατρική έκφραση, που, κακά τα ψέματα, πέρασε τότε, και στη συνέχεια και μέχρι σήμερα, από σαράντα κύματα και περιπέτειες.

Στην κατοχική περίοδο, σημαντική δράση αναπτύσσει ο θεατρικός συγγραφέας Βασίλης Ρώτας, ο οποίος γνωρίζοντας καλά τη δύναμη της δραματικής τέχνης αποφασίζει να δημιουργήσει «πολεμικό θίασο». Στη συνέχεια, ζητάει από το κράτος την άδεια να πάει στο μέτωπο και να δίνει παραστάσεις, αλλά απορρίπτεται. Είναι η εποχή που εφαρμόζονται αυστηρότατα μέτρα εναντίον του θεάτρου και η λογοκρισία κυριαρχεί. Στη γενική διεύθυνση Τύπου και Ραδιοφωνίας λειτουργεί από τη μεταξική δικτατορία η διεύθυνση Λαϊκής Διαφωτίσεως, μέσα στην οποία λειτουργεί και επιτροπή ελέγχου θεατρικών έργων, με μέλη - στην πλειονότητά τους - αξιωματικούς της Αστυνομίας. Το 1943 γίνεται αυστηρότερη και σε περίπτωση παραβάσεων επιβάλλονται ποινές με χρηματικά πρόστιμα, διάλυση του θιάσου και σύλληψη των ηθοποιών.

Ο Βασίλης Ρώτας, μαζί με πολλούς αξιόλογους ανθρώπους της Τέχνης συνεχίζουν τη δράση τους, προσφέροντας πολύτιμες υπηρεσίες στον αντιστασιακό αγώνα. Το 1942 ιδρύει το «Θεατρικό Σπουδαστήριο», όπου διδάσκουν μεγάλες μορφές του θεάτρου, αλλά και της Αντίστασης, όπως οι Αυγέρης, Σιδέρης, Τσαρούχης, Σαραντίδης, Φωκάς κ.ά. Το 1943 αριθμεί πάνω από 500 μαθητές. Ανήκει στην ΕΠΟΝ Αθήνας και με δικές της προσπάθειες δίνει παραστάσεις, άλλες δωρεάν σε σχολεία και άλλες σε θέατρα, με εισιτήριο για το ταμείο του αγώνα.

Την ίδια εποχή, στην ελληνική επαρχία αναπτύσσεται ένα νέο είδος θεάτρου, που υπηρετεί τους σκοπούς του αντιστασιακού αγώνα. Το «Θέατρο του βουνού». Το καλοκαίρι του 1944 ο Βασίλης Ρώτας μεταφέρει το πνεύμα θεάτρου στα βουνά. Με υπόδειξη της ΠΕΕΑ ιδρύει το «Θεατρικό όμιλο της ΕΠΟΝ Θεσσαλίας», ανταποκρινόμενος στο επίμονο αίτημα των αγωνιστών για θέατρο. Το θίασο αποτελούν επαγγελματίες ηθοποιοί, αλλά και ερασιτέχνες από τους αντάρτες. Μεταξύ αυτών, ο συγγραφέας Γεράσιμος Σταύρου, ο ηθοποιός Γιώργος Δήμας, οι Βάσης και Αννα Ξένου, ο Νικηφόρος Ρώτας, ο Αλ. Ξένος. Την ίδια περίοδο, δρα στα βουνά της Ηπείρου ένας ακόμη σημαντικός θίασος που συγκρότησε το συμβούλιο της ΕΠΟΝ Νομού Αρτας, με επικεφαλής τον ποιητή και φιλόλογο Γ. Κοτζιούλα, και με την υποστήριξη της VIII Μεραρχίας του ΕΛΑΣ. Ο θίασος έγινε γνωστός ως «Λαϊκή Σκηνή».

Εκτός, όμως, από τους επώνυμους θιάσους, αξιόλογη δραστηριότητα αναπτύσσουν και οι ερασιτεχνικοί θίασοι που λειτουργούν στα μορφωτικά τμήματα της ΕΠΟΝ σε όλη την Ελλάδα. Μια ακόμη σελίδα στην ιστορία του θεάτρου στην περίοδο της Αντίστασης είναι και οι παραστάσεις κουκλοθέατρου, με επικεφαλής τον Γ. Ακίλογλου.

Ο Γεράσιμος Σταύρου γράφει για το θίασο του Βασίλη Ρώτα: «Κάθε περιοχή της ορεινής Ελλάδας που ελευθερωνόταν - από την άνοιξη του 1942 - οργάνωνε μαζί με την αντίσταση και την ψυχαγωγία της. Με τραγούδια κατέβαιναν στα χωριά οι πρώτοι αντάρτες, με χορούς τους υποδέχονταν. Ως την άνοιξη του '43 βγαίνοντας από τη Χασιά της Αττικής, μπορούσες να διαβείς την Παρνασίδα, τη Ρούμελη, τ' Αγραφα, να περάσεις στον κορμό της Πίνδου και πιο πάνω ακόμα χωρίς ν' αντικρύσεις ούτε από μακριά Ιταλογερμανούς. Σ' αυτό τον αγώνα που τα νιάτα πρωτοστατούσαν σε όλα, βάλθηκαν ν' ανοίξουν πάλι τα σχολειά, ν' αντιμετωπίσουν τα καθημερινά ζητήματα: Καθαριότητα, υγεία, μόρφωση, ραδιόφωνο για τις ειδήσεις, και παρά τις μεγάλες δυσκολίες μέσ' τις προτεραιότητες το θέατρο έγινε η βάση για τα προγράμματα ψυχαγωγίας. Ενα χωριό να 'κανε την αρχή, το ακολουθούσαν τ' άλλα. Πρόβλημα, βέβαια, η έλλειψη έργων. Πού να βρεθούν τέτοια που ν' ανταποκρίνονται στον πατριωτικό ενθουσιασμό, και στο να μπορούν εύκολα να παρασταθούν. Ξεχώρισαν τρία με τέσσερα μα ήταν λίγα. Οι απελευθερωτικές οργανώσεις παράγγελναν μονόπρακτα που να 'χουν έμπνευση από τον αγώνα. Σαν ανακάλυπταν κανένα νέο ή κάποια νέα με "έφεση" στο να σκαρώνει μερικές σκηνές, αμέσως το χωριό αποκτούσε τη θεατρική σκηνή του. Σε πολλά χωριά επιδόθηκαν και στο ομαδικό γράψιμο. Ελεγε ο καθένας το δικό του κι ο "ειδικός" που ήξερε να γράφει κι ίσως είχε δει κάποτε θέατρο, ή είχε πάρει μέρος σε κάποια σχολική παράσταση και διέθετε εμπειρία έκανε το μοντάρισμα. Οι ήρωες κι οι μύθοι δεν έρχονταν άλλωστε από μακριά. Ηταν κι αυτοί γέννημα θρέμμα του χωριού τους. Αντιστασιακό το "ρεπερτόριο", αλλά παράλληλα φτωχότατο. Οι εκκλήσεις για έργα διασταυρώνονταν ανάμεσα στα χωριά και τις επαρχίες, ανάμεσα στην ελεύθερη Ελλάδα και την Αθήνα. Λίγοι βέβαια συγγραφείς ακόμα κι απ' τους δόκιμους μπόρεσαν ν' ανταποκριθούν. Οχι από αδιαφορία, ούτε γιατί οι αξιώσεις ήταν μεγάλες. Οι συγγραφείς στην Αθήνα ζούσαν κάτω απ' τον ίσκιο του κατακτητή και δεν κατάφερναν να φανταστούν έστω και σχηματικά την ατμόσφαιρα και τη ζωή στα ελεύθερα βουνά. Κάθε απόπειρα, λοιπόν, σημείωνε ανεπάρκεια. Με το που έπαιρναν στα χέρια τους τα κείμενα τα χωριατόπουλα - ηθοποιοί, χωρίς διάθεση να κριτικάρουν τα εύρισκαν φτιαχτά και ψεύτικα. Δεν είχαν ούτε σπίθα απ' τη φωτιά που έκαιγε στις δικές τους λαχτάρες. Ετσι εύρισκαν προτιμότερα τα ντόπια αυτοσχέδια έργα, με τις αφέλειες και τις αδεξιότητες. Από τα έργα που ήρθαν από την πρωτεύουσα ξεχώρισαν και παίχτηκαν πολύ το "Να ζει το Μεσολόγγι" και ο "Ρήγας ο Βελεστινλής" του Βασίλη Ρώτα. Καθώς επίσης και μια επιθεώρηση με τίτλο "Η Λαϊκή Δημοκρατία". Περιττεύει να πούμε πως οι προσαρμογές και οι διασκευές και των τριών έδωσαν και πήραν ανάλογα των περιστάσεων».

Ο,τι και να παιζόταν πάντως - ηθοποιοί και κοινό - το χαίρονταν με την καρδιά τους. Ηταν για όλους μια έξαρση παλικαριάς κι ελευθερίας. Το πιο ισχνό κείμενο έπαιρνε απέραντες διαστάσεις. Κι η πιο ερασιτεχνική ηθοποιία φαινότανε σπουδαία στα μάτια τους. Οι ηθοποιοί, νέοι και νέες των χωριών, εξοικειώθηκαν με το σανίδι μέσα απ' το λόγο που έπαιρναν στις συνεδριάσεις και τις συνελεύσεις για τον αγώνα. Από το βήμα εύκολα ανεβαίνεις στο πατάρι. Οσο για τον αέρα της σκηνής, ερχόταν άφθονος μαζί με τον αέρα της Ελευθερίας.

Η αναφορά μας τιμά το θέατρο που ξεπήδησε από τις πιο γνήσιες λαϊκές πηγές. Σκληρή εποχή για τον τόπο και το λαό, αλλά και γόνιμη. Βέβαια, τους πρώιμους καρπούς της μπήκαν και τους κλαδέψανε όσοι κατάλαβαν πως κινδυνεύουν αν τους αφήσουνε να τους γευτεί ο λαός. Η ρίζα υπάρχει. Υπάρχει η πηγή κι όποιος θελήσει πίνει κι αφουγκράζεται.

Απόσπασμα απ' το βιβλίο του Γ. Κοτζιούλα «Θέατρο στα βουνά»: «Με παρακινούσε κι αυτός να συνεχίσω. Αλλά πιο επίμονος ήταν ένας άλλος, περαστικός από κει, φιλοξενούμενός μας. Λεγόταν Δημήτρης Καλλιτέχνης. Το δεύτερο ήταν ψευδώνυμό του. Αυτός περιόδευε μαζί με ένα συνεργείο φωτογράφων τα τμήματά μας κι έβγαζαν αράδα φωτογραφίες με κάτι ειδικές μηχανές. Συγκέντρωναν αυθεντικές μαρτυρίες για τις μέλλουσες γενιές. Τον θυμάμαι να μου λέει: Από σένα απαιτώ να μην αφήσεις το θέατρο. Δεν ξέρω τι άλλα κάνεις, αλλά έχουμε ανάγκη από Θέατρο. Είδες πόσο τους αρέσει, πόσο σε χειροκρότησαν προχτές; Εγώ προκάλεσα το ανέβασμά σου στη σκηνή. Ηθελα να σε δέσω. Τους άκουσες. Τους είδες. Τώρα έδεσες συμβόλαιο μαζί τους. Ετσι δεν είναι; Θα γράφω. Υποσχέθηκα και στρώθηκα στο γράψιμο... Γύριζαν από τις μάχες οι αντάρτες και ρωτούσανε: Θάχουμε τίποτε την Κυριακή; Θα 'πρεπε νάσαι αναίσθητος για να μην τους ετοιμάσεις κάτι. Αυτοί ξεθεώνονταν στις πορείες, φύλαγαν σκοπιές σε μέρη άγρια, μάζευαν ξύλα, παιδευόντουσαν. Για φαγητό είχανε κουρκούτι και γυφτοφάσουλα. Μα δεν τους άκουγες να μουρμουρίζουν. Ηταν πάντα έτοιμοι να τρέξουν για τη μάχη, μην ξέροντας αν θα γυρνούσαν ζωντανοί. Μπορούσες λοιπόν να μη χρωστάς σε τέτοια αυτοθυσία»;