Πριν μια 25ετία από παντού είχαμε αρνητικά μηνύματα για το περιβάλλον, με τέτοιες δόσεις υπερβολής που θύμιζαν τα κείμενα της "Αποκάλυψης" (σσ: πριν δυο χρόνια είχαμε την ελληνική εκδοχή της "περιβαλλοντικής αποκάλυψης" με τα όσα κωμικοτραγικά συνέβησαν στην Πάτμο, ένα κράμα της σοσιαλνεοφιλελεύθερης εκδοχής και του νεορθόδοξου παπαδαριού). Αιτία των απανταχού κραυγών η άγνοια των φυσικών νόμων, η κοντόθωρη οικολογική προσέγγιση και η απάθεια του κόσμου.Το 1972 έχουμε το κείμενο "Σχέδιο Επιβίωσης" που αντιμετώπιζε το ΠΠ με κάτι παραπάνω από κραυγαλέο τρόπο. Ενα χρόνο μετά έχουμε τα "Ορια της Ανάπτυξης" από τη Λέσχη της Ρώμης (σσ: αποτελούνταν από βιομηχάνους, επιστήμονες και δημοσιογράφους) που εν συνεχεία αναθέτουν στο πανεπιστήμιο των ΗΠΑ (ΜΙΤ) την εκπόνηση μελέτης για την αντιμετώπιση των προβλημάτων. Οι επιστήμονες του ΜΙΤ εξέτασαν το όλο θέμα με βάση πέντε παράγοντες. Τον υπερπληθυσμό, τη βιομηχανία, τη ρύπανση, την κατανάλωση φυσικών πόρων και τα τρόφιμα.Κατέληξαν σε τρία βασικά συμπεράσματα:

Ι/ Αν δεν αλλάξουν οι ρυθμοί αύξησης του πληθυσμού, της εκβιομηχάνισης και της καταστροφής των φυσικών πόρων, τα όρια της ανάπτυξης θα παραβιαστούν τα επόμενα 100 χρόνια.

ΙΙ/ Οι αυξητικές τάσεις μπορούν να αλλάξουν προς μια βιώσιμη ανάπτυξη (βΑ)

ΙΙΙ/Οσο γρηγορότερα στραφούμε προς μια βΑ, τόσο μεγαλύτερη πιθανότητα επιτυχίας θα υπάρξει (σσ: 20 χρόνια μετά ελάχιστα βήματα έχουν γίνει προς αυτή την κατεύθυνση).

Είναι γνωστό ότι μεταξύ φύσης και ανθρώπου υπάρχει μια σχέση αλληλεξάρτησης που συχνά την ξεχνάμε. Το φυσικό περιβάλλον αποτελείται από έδαφος, ατμόσφαιρα, νερό και ζωντανούς οργανισμούς.Πολύπλοκες και συνάμα λεπτές ισορροπίες υπάρχουν ανάμεσα στους κύκλους νερού, αζώτου, οξυγόνου, φωσφόρου που οφείλονται στην ηλιακή ενέργεια και κάνουν τη Γη κατοικήσιμη. Πχ ένα λεπτό στρώμα στην ατμόσφαιρα (το όζον) αποτελεί φράγμα στην υπεριώδη ακτινοβολία. Ενα άλλο αέριο, το διοξείδιο του άνθρακα, κατακρατεί τη θερμοκρασία στη Γη εμποδίζοντάς τη να διασπαρεί στο διάστημα. Και τα δυο, λόγω συγκεκριμένων βιομηχανικών κλάδων, κινδυνεύουν με ανατροπή των ισορροπιών τους, με ανυπολόγιστες ζημιές. Πριν από ένα χρόνο είχαμε γράψει αναλυτικά για την όξινη βροχή - το φαινόμενο του θερμοκηπίου και την τρύπα του όζοντος.Η λειτουργία των οικοσυστημάτων, παρά την τεράστια πρόοδο της επιστήμης, δεν έχει γίνει πλήρως κατανοητή. Ο άνθρωπος ναι μεν έχει αναπτύξει τεράστιες δυνάμεις τα τελευταία 200 χρόνια, όμως αυτό δε σημαίνει και "έλεγχο της φύσης". Είμαστε εξαρτημένοι από τα τροπικά δάση, τα θαλάσσια οικοσυστήματα και το έδαφος,που βέβαια υποβαθμίζονται καθημερινά, θέτοντας σε κίνδυνο τη ζωή του πλανήτη.

Σ' ένα χρόνο από σήμερα ο πληθυσμός της Γης θα ξεπεράσει τα 6 δισ. Κάθε χρόνο παρατηρείται μια αύξηση κατά 90 εκατ. (όσο ο πληθυσμός του Μεξικού) και κάθε μέρα κατά 250 χιλ. (όσο ο πληθυσμός της Λάρισας). Το πρόβλημα δεν είναι τόσο ο υπερπληθυσμός, όσο η σχέση του με τους φυσικούς πόρους και τη φέρουσα ικανότητα των οικοσυστημάτων. Ενα δυσάρεστο σημείο αποτελεί το γεγονός ότι τα 9/10 της πληθυσμιακής αύξησης θα παρατηρηθούν στον Τρίτο Κόσμο,που θα γνωρίσει ακόμα χειρότερες μέρες.Το μεταναστευτικό ρεύμα από το Νότο προς το Βορρά θα ενταθεί, όπως και τα φαινόμενα του ρατσισμού και της ξενοφοβίας.Πάντως οι ρυθμοί αύξησης του πληθυσμού έχουν μειωθεί. Το 1970 ήταν 2%, το 1980 1,8% και το 1993 1,6%. Ομως απέχουμε ακόμα από το επιθυμητό επίπεδο. Η φτώχεια στις χώρες αυτές περιπλέκει τη σχέση φυσικών πόρων και πληθυσμού. Γιατί είναι λογικό εξαθλιωμένα άτομα να κόψουν δέντρα για καύσιμα, να καλλιεργήσουν ακατάλληλα εδάφη κτλ. Και κάτι ακόμα που ξεχνάμε: Μόνο αν βρίσκονται σε πλήρη ασφάλεια οι μάζες των φτωχών του Τρίτου Κόσμου θα πειστούν να ακολουθήσουν προγράμματα οικογενειακού προγραμματισμού.Τα παιδιά εκεί είναι εργατική δύναμη. Ας δούμε μερικά στοιχεία, έτσι ώστε να σχηματίσουμε μια εικόνα για το τι συμβαίνει. Το 1960 το 20% των ανθρώπων καρπωνόταν το 70% του παγκόσμιου προϊόντος. Το 1989 στο ίδιο ποσοστό αντιστοιχούσε το 83%. Οσο για τη σχέση πλούσιων και φτωχών έγινε από 30:1 σε 59:1. Για χώρες όπως η Αιθιοπία η σχέση αυτή είναι 77.000:1. Το κατά κεφαλή εισόδημα στις χώρες του Βορρά είναι 20.000 δολ., ενώ σε 47 χώρες της Ασίας και της Αφρικής - με πληθυσμό 3 δισ. - μόνο 500 δολ. Ο Νότος κατρακυλά συνεχώς. Σήμερα 1,2 δισ. άνθρωποι ζουν σε συνθήκες απόλυτης φτώχειας.Το 1972 ο Νότος χρωστούσε στο Βορρά 87 δισ. δολ. Το 1980 έγιναν 800 δισ. δολ. και το 1990 πάνω από 1.200 δισ. δολάρια. Οι τόκοι που επιβαρύνουν τα δάνεια ξεπερνούν τη βοήθεια που τους παρέχεται. Το αστείο είναι ότι το 20% των οφειλών προέρχεται από αγορές οπλικών συστημάτων.Τα χρέη πρέπει να παραγραφούν, γιατί αλλιώς θα υπάρξουν δραματικές εξελίξεις.

Η οικολογία και η οικονομία δεν είναι αλληλοαποκλειόμενες έννοιες, όπως συνηθίζεται να εμφανίζεται από διάφορες πλευρές. Βέβαια, το μοντέλο γεωργίας συμβάλλει στην υποβάθμιση του εδάφους, την καταστροφή των δασών, τη ρύπανση των υπόγειων νερών κτλ. Η στο ενεργειακό μοντέλο μπορεί να οφείλεται η όξινη βροχή και το φαινόμενο του θερμοκηπίου. Λειτουργούν δηλαδή αρνητικά στην οικονομική ανάπτυξη μεσομακροπρόθεσμα. Αρα το ζητούμενο είναι ένας νέος τρόπος θεώρησης,που να παίρνει υπόψη της πέρα από την οικονομική και την περιβαλλοντική διάσταση. Ομως απέχουμε πολύ από το σημείο συνθεώρησης των οικολογικών και των οικονομικών δεδομένων για το προγραμματισμό μιας άλλου τύπου οικονομίας.Αυτοί που προωθούν τις αναπτυξιακές διαδικασίες παγκοσμίως δεν πληρώνουν μια σειρά από εξωτερικές επιβαρύνσεις στο κοινωνικό σύνολο (και τη φύση), όπως ασθένειες, ρύπανση, εξάντληση νερών, ερημοποίηση, εξαφάνιση ειδών κτλ. Ολα αυτά δεν αποτελούν μετρήσιμα μεγέθη. Ακόμα και σήμερα πολλοί θεωρούν μηδαμινό το κόστος των φυσικών πόρων (νερό, αέρας, έδαφος), λόγω της υποτιθέμενης αφθονίας τους. Κι ακόμα υποστηρίζουν ότι αρκεί μια καταγραφή των ζημιών από μια περιβαλλοντική καταστροφή και να δοθούν οι ανάλογες αποζημιώσεις. Το σκεπτικό τους στηρίζεται στο ακόλουθο σχήμα. "Η παραγωγή καταναλωτικών προϊόντων δημιουργεί ούτως ή άλλως παραπροϊόντα με περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Αν το κόστος περάσει στην τιμή θα το πληρώσει ο καταναλωτής. Δηλαδή έχουμε κοινωνικό κόστος.Παράλληλα η τιμή θα μεγάλωνε, το προϊόν θα ακρίβαινε και θα είχαμε ανισορροπίες στην αγορά". Αυτό δε σημαίνει ότι τα οικονομικά εργαλεία δεν είναι χρήσιμα. Το αντίθετο. Ο ενεργειακός φόρος μείωσε κάπως τις εκπομπές του διοξειδίου του άνθρακα. Ηταν μια προσπάθεια ενσωμάτωσης του περιβαλλοντικού κόστους στο κόστος ενέργειας, με την πιθανή αποθάρρυνση των ορυκτών καυσίμων και τη στροφή στις ήπιες μορφές ενέργειας.Ομως ισχυρά οικονομικά συμφέροντα κατόρθωσαν να εξαιρέσουν τις χημικές εταιρίες, του τσιμέντου, του γυαλιού, του μετάλλου μειώνοντας σημαντικά τη δυναμική του. Ούτως ή άλλως η αρχή "ο ρυπαίνων πληρώνει" είναι λανθασμένη. Γιατί αν πεθάνουν κάποια πρόβατα από ένα ατύχημα μπορεί να κοστολογηθούν. Στην περίπτωση ανθρώπινων θυμάτων ή της καταστροφής αρχαιολογικών μνημείων πώς θα γίνει η αποτίμηση; Είναι σαφές - αν δε θέλουμε να εθελοτυφλούμε - ότι τα ανθρώπινα δικαιώματα, η υγεία, ο φόβος δεν μπορούν να μετατραπούν σε χρηματικές αξίες. Να διευκρινίσουμε ακόμα ότι η αύξηση του ΑΕΠ δε σημαίνει οπωσδήποτε βελτίωση της ποιότητας ζωής.Γιατί μπορεί η αύξηση αυτή να συνοδεύεται με ατμοσφαιρική ρύπανση (σσ άρα αύξηση δαπανών υγείας), αυτοκινητικά δυστυχήματα (σσ άρα αύξηση τζίρου των νοσοκομείων, συνεργείων, αντιπροσωπειών). Ο ακαδημαϊκός Ζολώτας πριν εννιά χρόνια σε μια μοναδική στο είδος της μελέτη αποδείκνυε ότι στις ΗΠΑ από κάποιο χρονικό σημείο και μετά κάθε αύξηση του ΑΕΠ θα συνοδεύεται με μείωση της κοινωνικής ευημερίας.

Η ανάπτυξη που απαιτούν οι σημερινές συνθήκες πρέπει να ικανοποιεί τις ανάγκες του παρόντος, χωρίς να αφαιρεί τη δυνατότητα από τις μελλοντικές γενιές να ικανοποιήσουν τις δικές τους. Ομως αυτό σημαίνει διαφορετικά πράγματα για την Πάτρα ή τη Νέα Υόρκη. Για τις πλούσιες χώρες πρέπει να αποσκοπεί στη μείωση ενέργειας και της κατανάλωσης φυσικών πόρων.Αυτό μπορεί να γίνει είτε μέσω της προηγμένης τεχνολογίας είτε με την αλλαγή του τρόπου ζωής.Οι πλούσιες χώρες έχουν "ηθική υποχρέωση" απέναντι στον πλανήτη, γιατί αυτές προξενούν τη μεγαλύτερη ρύπανση και διαθέτουν τα απαιτούμενα οικονομικά μέσα. Για τις χώρες του Τρίτου Κόσμου η άλλου τύπου ανάπτυξη ξεκινά με τη βελτίωση του οικονομικού τους επιπέδου.Τόσο οι φτωχές, όσο και οι πλούσιες χώρες πρέπει να μεταφέρουν μεγάλο ποσοστό από τις στρατιωτικές δαπάνες σε τομείς όπως η εκπαίδευση, η υγεία, ο πολιτισμός, η απασχόληση. Προϋπόθεση επίσης είναι η σταθεροποίηση των ανθρώπινων πόρων,μέτρα για την ανάπτυξη της περιφέρειας και πρόσβαση όλων των πολιτών στην εκπαίδευση, την υγεία και πόρους όπως το νερό, η τροφή, το έδαφος και τα καύσιμα. Η πρόσβαση αυτή απαιτεί δικαιότερη κατανομή του πλούτου, δημοκρατία και αναβάθμιση του ρόλου της γυναίκας.

Από περιβαλλοντική άποψη σημαίνει:

- Εξασφάλιση τροφής σ' όλους (που χρειάζεται προστασία του εδάφους από τη διάβρωση, μείωση των λιπασμάτων - φυτοφαρμάκων, ορθολογικότερη διαχείριση των υδάτινων πόρων).

- Μη υπέρβαση κάποιων ορίων στα αλιεύματα.

- Μείωση της ρύπανσης νερού - ατμόσφαιρας.

- Προστασία οικοσυστημάτων (τροπικά δάση, υγρότοποι).

Πόσο εφικτά είναι όλα αυτά εντός των πλαισίων της ελεύθερης αγοράς, όπου τα πάντα γίνονται θυσία στο κέρδος; Από ελάχιστα έως καθόλου. Μόνη λύση η ανάπτυξη ενός προοδευτικού κινήματος που θα πιέσει προς τέτοιες κατευθύνσεις. Κι όλα τα παραπάνω με την παράλληλη προσπάθεια οικολογικής ευαισθητοποίησης των πολιτών.