Για να μπορέσουμε να εξηγήσουμε την επιβολή του πραξικοπήματος των συνταγματαρχών είμαστε υποχρεωμένοι να αναζητήσουμε τις αιτίες που οδήγησαν σ' αυτό, στη δομή και στο περιεχόμενο του μετεμφυλιακού καθεστώτος. Κι ασφαλώς δε διατρέχουμε τον κίνδυνο να πέσουμε έξω στις εκτιμήσεις μας αν πούμε πως το καθεστώς εκείνο δεν ήταν μια συνηθισμένη αστική δημοκρατία. Ούτε, φυσικά έγινε τέτοια με την πάροδο του χρόνου, όταν, πλέον, η αστική τάξη μπόρεσε να εδραιωθεί στην εξουσία, καταφέροντας ισχυρότατα πλήγματα στο εργατικό - λαϊκό - ΕΑΜικό κίνημα και στο ΚΚΕ που δημιούργησε το έπος της εθνικής αντίστασης και που την αμφισβήτησε ανοιχτά, τόσο στα Δεκεμβριανά όσο και με τον αγώνα του ΔΣΕ.

Η πολιτική δημοκρατία μετά τον εμφύλιο ήταν, το λιγότερο, υποτυπώδης, αφού μια μεγάλη κατηγορία του πληθυσμού βρισκόταν υπό διωγμό. Ο αντικομμουνισμός οργίαζε. Το ΚΚΕ ήταν παράνομο. Ενα μεγάλο μέρος της ηγεσίας και της βάσης του βρισκόταν στην πολιτική προσφυγιά - εκτός Ελλάδας. Τα στελέχη, τα μέλη, οι οπαδοί του, που ζούσαν στη χώρα και ευρύτερα οι αριστεροί - προοδευτικοί πολίτες βίωναν καθημερινά τον τρόμο που προκαλούσε ο αντίπαλος με τις εκτελέσεις, τις φυλακίσεις τις εκτοπίσεις, το ανελέητο κυνηγητό των διωκτικών αρχών, το χαφιεδισμό και τη δράση του λεγόμενου παρακράτους. Οι οργανώσεις μάλιστα αυτού του σκιώδους μηχανισμού του κράτους - συντηρούμενες και ενισχυόμενες με κάθε μέσο απ' αυτό - όχι μόνο συνέδραμαν τα όργανα ασφαλείας στην αντιλαϊκή τους δράση αναλαμβάνοντας συχνά αστυνομικά καθήκοντα, όχι μόνο παρέμβαιναν με άνωθεν εντολή στην πολιτική ζωή (οργάνωση αντισυγκεντρώσεων, ενεργή συμμετοχή στο όργιο της βίας και νοθείας των εκλογών του '61 κ.ο.κ.), αλλά και προχωρούσαν σε οργάνωση δολοφονιών πολιτικών προσώπων, όπως έγινε π.χ. στην περίπτωση του συνεργαζόμενου βουλευτή της ΕΔΑ Γρ. Λαμπράκη. Δίπλα στη δράση της Αστυνομίας, της Χωροφυλακής και του λεγόμενου παρακράτους θα πρέπει να σημειώσουμε και την αντίστοιχη δράση των ΤΕΑ, που στην πραγματικότητα, σε ό,τι αφορά τουλάχιστον την ύπαιθρο, λειτουργούσαν ως εσωτερικός στρατός κατοχής.

Το εργατικό κίνημα ήταν αδύναμο και οι οργανώσεις του υπό τον κρατικό έλεγχο και τον έλεγχο των εργατοπατέρων, χωρίς φυσικά αυτό να σημαίνει πως ήταν ανύπαρκτο. Απλά δε βρισκόταν σε κείνο το επίπεδο που απαιτούσαν οι συνθήκες, ώστε να είναι σε θέση να εμποδίσει μια επιχείρηση δικτατορίας.

Κυρίαρχη ιδεολογία - που ασφαλώς επιδρούσε στην υποταγή και τη διάσπαση της ενότητας δράσης των λαϊκών μαζών - ήταν η "εθνικόφρων" ιδεολογία, μια ιδεολογία που βασιζόταν στο χωρισμό των πολιτών σε εθνικόφρονες και προδότες, σε πατριώτες και μιάσματα - ξένους πράκτορες ή συνοδοιπόρους τους, όπως αποκαλούνταν, στην επίσημη κρατική ορολογία,όσοι δεν έδειχναν πλήρη δουλοφροσύνη στο σύστημα.

Το μετεμφυλιακό πολιτικό σύστημα συγκροτούσαν οι εξής - μεταξύ άλλων - βασικοί παράγοντες: Τα νόμιμα πολιτικά κόμματα, το παλάτι, ο στρατός και πάνω απ' όλους ο "μεγάλος αδελφός", δηλαδή οι Ηνωμένες Πολιτείες που είχαν λόγο για κάθε τι και χωρίς τη θέλησή τους τίποτα δε γινόταν. Τα πολιτικά κόμματα - παρόλο που η δημοκρατία ήταν κοινοβουλευτική - βρίσκονταν αρκετά ανίσχυρα απέναντι στο στρατό και το παλάτι. Το τελευταίο έδειξε πολλές φορές τη δύναμη και τη διάθεσή του να παίξει αποφασιστικό ρόλο στα πράγματα της χώρας και να διευθύνει ακόμη και τις εξελίξεις στο εσωτερικό των κομμάτων. Η επιλογή του Κ. Καραμανλή ως διαδόχου του Παπάγου και πρωθυπουργού της χώρας - όταν ο στρατάρχης έφυγε από τη ζωή - αλλά και η πολιτική κρίση του Ιούλη του '65 επιβεβαιώνουν με καταλυτικό τρόπο του λόγου το αληθές. Τέλος, ο στρατός - υπό τον απόλυτο έλεγχο των Αμερικανών και των ντόπιων τοποτηρητών τους - ήταν μια αυτόνομη δύναμη, που παρενέβαινε στις εξελίξεις και αποτελούσε τη χρυσή εφεδρεία του καθεστώτος, έτοιμος ανά πάσα στιγμή να πάρει την εξουσία στα χέρια του - όπως και έκανε. Το 1944 δημιουργήθηκε στο εσωτερικό του η οργάνωση του ΙΔΕΑ (Ιερός Δεσμός Ελλήνων Αξιωματικών) που εξελίχθηκε σε θεματοφύλακα του αστικού καθεστώτος και της ξένης εξάρτησης. Αν και λέγεται ότι αυτή η οργάνωση διαλύθηκε το 1952, στην πραγματικότητα δεν έπαψε ποτέ να υπάρχει. Απλώς προσαρμόστηκε σε νέα δεδομένα, με ό,τι αυτό συνεπάγεται. Στο ενεργητικό του στρατού καταγράφουμε τα παρακάτω για να γίνει σαφής ο ρόλος που έπαιζε:

• Επιχείρηση πραξικοπήματος στις 31/5/1951 εν ονόματι του Παπάγου,
• δημιουργία με τις ευλογίες της κυβέρνησης Καραμανλή από το 1958 ειδικής οργάνωσης για την αντιμετώπιση του κομμουνισμού,
• οργάνωση και έλεγχος των παρακρατικών οργανώσεων,
• οργάνωση του σχεδίου "Περικλής" (πρωταγωνιστικό στέλεχος υπήρξε ο Γ. Παπαδόπουλος) βάσει του οποίου έγιναν οι εκλογές της βίας και νοθείας του 1961,
• ετοιμότητα επιβολής πραξικοπήματος σε κάθε περίπτωση που δημιουργούνταν η εντύπωση ότι μπορούσαν να λάβουν χώρα ανεξέλεγκτες για το καθεστώς εξελίξεις,
• σαμποτάζ στον Εβρο (Ιούνης 1965 με πρωταγωνιστή, πάλι, τον Γ. Παπαδόπουλο),
• ανοιχτές απειλές για πραξικόπημα (βλέπε επιστολή αξιωματικών στον "Ελληνικό Βορρά", στις 23/1/1966, συντάκτης της οποίας ήταν ο Στ. Παττακός) κ.ο.κ - (Σπ. Λιναρδάτου: "Από τον Εμφύλιο στη Χούντα" και Σ. Γρηγοριάδη: "Ιστορία της Σύγχρονης Ελλάδας", τόμοι 4-5).