"Πόσες σκοτώθηκαν; Δεν ξέρω... Πήγαιναν πρώτες.. Ορμούσαν στη μάχη τραγουδώντας... σηκώνονταν όρθιες στο χαράκωμα με τα μαλλιά τους ν' ανεμίζουν... Ηταν κάτι αφάνταστο. Εγώ που το ζούσα, και καμιά φορά έλεγα μέσα μου: "Ονειρο είναι ή πραγματικότητα;".

Τέτοια γενναιότητα... τέτοιο φιλότιμο... Και ήταν απλές κοπέλες, χωριατοπούλες...".

Μιλάει μια μαχήτρια του Δημοκρατικού Στρατού, υπεύθυνη για την πολιτική δουλιά στις γυναίκες, πάνω στο Γράμμο το 1948 και η συγκίνηση κάποια στιγμή της "σπάει" τη φωνή. "Ενιωθα πάντα την υποχρέωση να μιλήσουμε γι' αυτά τα κορίτσια, είναι κάτι που τους το χρωστάμε".

Ενα μικρό απόσπασμα από την εφημερίδα "Εξόρμηση", που κυκλοφορούσε κάποτε ανάμεσα στους μαχητές του Δημοκρατικού Στρατού: Στη ρουμπρίκα "Η γυναίκα στον αγώνα", διαβάζουμε: "Το ύψωμα, κόκκινη αιμάτινη φωτιά, δεν πέφτει. Οι υπερασπιστές του με τον ακατάβλητο ηρωισμό τους, την αυτοθυσία τους, το αίμα τους, το κρατάνε, το υψώνουν, το κάνουν θρύλο.

Σε μια στιγμή, μέσ' στην κοσμοχαλασιά αυτή, ένας νεαρός μαχητής μας πέφτει νεκρός πάνω στο τιμημένο του όπλο. Μια αντάρτισσα, η Μαρία, τρέχει να τον σηκώσει. Μια σφαίρα τη ρίχνει τραυματισμένη δίπλα του. Μια άλλη, η Νίκη, σούρνοντας τους φτάνει, θέλει να τους κουβαλήσει. Μα, πέφτει κι αυτή τραυματισμένη. Ο εχθρός είχε επισημάνει το μέρος και βάζει συνέχεια. Και τότε, μέσ' τη φωτιά, ξεπετιέται η Χρυσούλα, υπεύθυνη των γυναικών της ταξιαρχίας. Ορμάει μπροστά, σκύβει, φορτώνεται τους πληγωμένους και το νεκρό και τους μεταφέρει πίσω. Οι σφαίρες γύρω της σφυρίζουν, αλλά η Χρυσούλα, τραυματισμένη και η ίδια με κοιλιακό τραύμα, τίποτα δε λογαριάζει...".

Η Χρυσούλα του 1948 είναι η συνομιλήτριά μας, η Χρυσούλα Γκόγκογλου, σήμερα μέλος της Επιτροπής Γυναικών της ΠΕΑΕΑ και γενική γραμματέας της Πανελλήνιας Ενωσης Αγωνιστών - Τραυματιών και Αναπήρων του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας.

Μέσα από τη μαρτυρία της, τα άγρια χρόνια ζωντανεύουν: Οι αγωνιστές του ΕΛΑΣ, κυνηγημένοι σαν τ' αγρίμια. Μακεδόνισσα η ίδια από τους πρόποδες του Παγγαίου φεύγει τον Οκτώβρη του '47 από τη Θεσσαλονίκη. "Ολοι οι δρόμοι ήταν πιασμένοι, ταυτότητα δεν είχα, με βάρκα περάσαμε τον Αλιάκμονα, από εκεί στα Πιέρια, στον Ολυμπο, μετά Χάσια, αντιΧάσια, και μετά στο Γράμμο".

Είναι αποσπασμένη στη διοίκηση του ΔΣΕ σαν υπεύθυνη διαχείρισης στο Κέντρο Παραλαβής Ρουχισμού και Υφασμάτων που στέλνονταν από τις σοσιαλιστικές χώρες και συγχρόνως υπεύθυνη για την πολιτική δουλιά στις γυναίκες. Μόνη της είχε ζητήσει να σταλεί σε μάχιμο τμήμα. Εδώ, είναι το μοναδικό κέντρο, όπου ράβονται στολές για μαχητές και μαχήτριες του ΔΣΕ. Βρισκόμαστε στο χωριό Ζέρμα.

Οι νέες μαχήτριες χρειάζονταν να προσαρμοστούν στην καινούρια ζωή τους. Πολλές απ' αυτές είχαν έρθει στο στρατό εθελοντικά, αρκετές ήταν κόρες αγωνιστών και αγωνιστριών του ΕΛΑΣ. Μπορεί να νόμιζε κανείς ότι όλα ήταν πολύ ωραία και εύκολα, αφού υπήρχε ο ενθουσιασμός και το παράτολμο της νιότης. "Ομως, δεν ήταν, επισημαίνει η Χρ. Γκόγκογλου. Χρειαζόταν να γίνει ιδιαίτερη δουλιά στις κοπέλες, χρειαζόταν μια πολιτικοποίηση. Προσπαθούσα να έρθω πολύ κοντά στις μαχήτριες. Κουβέντιαζα μαζί τους, τα βράδια καθόμαστε στο τζάκι, διαβάζαμε ομαδικά βιβλία, διηγήματα από την Αντίσταση τη δική μας, αλλά και τη σοβιετική παρτιζάνικη λογοτεχνία και ύστερα τα συζητούσαμε. Διαβάζαμε ακόμα τα ανακοινωθέντα του Γενικού Αρχηγείου, τις εφημερίδες μας, τη "Μαχήτρια", την "Εξόρμηση". Τους εξηγούσα γιατί ήρθαμε εδώ, γιατί αναγκαστήκαμε ξανά να πάρουμε τα όπλα, ποιες ήταν οι αιτίες, ποιος ήταν, τελικά, ο σκοπός, ο στόχος αυτού του μεγάλου κινήματος για να μπορέσουν και οι γυναίκες, μαζί μ' όλο το λαό, να δουν άσπρη μέρα.

Η νέα γυναίκα έχει πολύ φιλότιμο. Το είδα αυτό πολύ έντονα στο Δημοκρατικό Στρατό, όπου γινόταν ιδεολογική δουλιά σε ευρεία βάση, σε εθελόντριες, αλλά και σε επιστρατευμένες κοπέλες. Δημιουργούνταν ένα κλίμα πολύ φιλικό, τα κορίτσια ένιωθαν εκεί σαν αδελφές, σαν φίλες. Ακόμα και οι κοπέλες που στην αρχή αντιδρούσαν και δεν μπορούσαν να συμβιβαστούν με τη σκληρότητα της στρατιωτικής ζωής, σιγά σιγά, αφομοίωναν αυτά που συζητούσαμε και δεν ήθελαν να μείνουν πίσω από τις άλλες, ένιωθαν να κεντρίζεται το φιλότιμό τους, καθώς έβλεπαν τις συναγωνίστριές τους να προχωρούν, να σκέφτονται, να θέλουν. Ετσι και ανάμεσα σ' αυτές τις κοπέλες που επιστρατεύτηκαν, πολλές πήραν μετάλλια ανδρείας αργότερα...

Τις ήξερα όλες με τ' όνομά τους και με ήξεραν με τ' όνομά μου. Δεν υπήρχε μεταξύ μας απόσταση, μόνο που επειδή ήμουν κάπως μεγαλύτερη έδειχναν ένα σεβασμό. Οι περισσότερες ήταν 18, 19, 20 χρονών. Μεμονωμένες ήταν οι περιπτώσεις μικρότερων κοριτσιών, που ήρθαν μόνες τους κοντά μας, όπως η αδελφή της Κούλας Ελευθεριάδου, που είχε εκτελεστεί.

...Στο χωριό, τη Ζέρμα, κάναμε εκδηλώσεις, λογοτεχνικές βραδιές, τραγουδούσαμε, χορεύαμε. Αργότερα, ο δεσμός μας με τις μαχήτριες σφυρηλατήθηκε στα έμπεδα. Και στη μάχη, μέσα στο χαράκωμα, τραγουδούσαμε και μετά τη μάχη στήναμε χορό. Νέες κοπέλες και παλικάρια είμαστε! Ελάχιστοι ήταν οι ΕΛΑΣίτες που είχαν φτάσει τα 40. Ο αδελφός μου λ.χ., όταν βγήκε στον ΕΛΑΣ, στο Παγγαίο ήταν 22 χρονών και όταν σκοτώθηκε το '48 ήταν μόλις 28 χρονών"...

"Ο πόλεμος αυτός ήταν διαφορετικός από τον πόλεμο στην Κατοχή, δε συγκρίνεται. Τώρα οι συνθήκες ήταν πολύ δύσκολες. Γιατί άδειαζαν τα χωριά, έπαιρναν τους κατοίκους, ώστε να μην ερχόμαστε σε επαφή μαζί τους για την τροφοδοσία, για πληροφόρηση, για βοήθεια. Είχαμε ανάγκη από νέο κόσμο, από εφεδρείες...

Τέλη του '47, αρχές του '48, είχαμε μια άνοδο συμμετοχής των γυναικών στα τμήματα τα μάχιμα. Μέχρι τότε, οι γυναίκες δούλευαν περισσότερο στις υπηρεσίες, στα ραφτάδικα, στα αναρρωτήρια σαν νοσοκόμες, τηλεφωνήτριες. Μετά όμως, πήραν το όπλο και πολεμούσαν δίπλα στον μαχητή. Τότε πάρθηκε η απόφαση για ιδιαίτερη πολιτική δουλιά ανάμεσα στις γυναίκες του ΔΣΕ: Στα μέσα του Φλεβάρη του 1948, έγινε στο χωριό Λυκόρραχη σύσκεψη γυναικών στελεχών του ΚΚΕ και του ΔΣΕ και εκεί ανακοινώθηκε η απόφαση: Θα τοποθετούνταν γυναίκα πολιτικός επίτροπος ως βοηθός πολιτικού επιτρόπου - από το αρχηγείο ως τη διμοιρία. Μετά τη σύσκεψη πήραμε φύλλα πορείας.

Αποσπάστηκα στην 14η Ταξιαρχία. Συζητήσαμε με τον πολιτικό επίτροπο της Ταξιαρχίας τα προβλήματα γενικότερα που είχε κάθε τμήμα, τον αριθμό των γυναικών και έγινε η πρώτη γνωριμία μου μαζί τους. Κλήθηκαν πολλές κοπέλες από διάφορα τμήματα και έγινε μια σύσκεψη. Δεν ήταν μόνο η υπεύθυνη ταξιαρχίας, έπρεπε να εκλέξουν και γυναίκα υπεύθυνη τάγματος και σε συνέχεια προχωρήσαμε και σε υπεύθυνες λόχων. Μετά, η κάθε υπεύθυνη γνώριζε από κοντά τις μαχήτριες, κάτω από ποιες συνθήκες ζούσαν, τα καθημερινά προβλήματα που είχαν σαν κοπέλες. Και υπήρχαν προβλήματα: Ενα πρόβλημα ήταν αυτό της καθαριότητας κάθε μήνα. Ορισμένοι δεν μπορούσαν να καταλάβουν ότι η κοπέλα κάθε μήνα έχει μια κατάσταση ειδική και χρειάζεται μια ιδιαίτερη προσοχή. Να μην τη στείλεις να πάει μέσα στο παγωμένο νερό να περάσει στο ποτάμι, ούτε να καθίσει ενέδρα μέσα στο χιόνι - τις μέρες εκείνες έπρεπε να προσεχθεί".

"Ετυχε να συγκρουστώ με ορισμένους επιτρόπους των λόχων, γιατί δεν καταλάβαιναν: "Μα, σύντροφοι, τους εξηγούσα, αυτές οι κοπέλες κάποτε θα γίνουν μάνες. Πώς θα μπορέσουν, όταν έχουν αυτή την κατάσταση;". Προσπαθούσα με το προσωπικό μου παράδειγμα να λύσω το πρόβλημα της καθαριότητας. Νερά υπήρχαν, αλλά ήταν παγωμένα. Ζέσταινα νερό και πήγαινα με μια άλλη κοπέλα μακριά στο δάσος...

"Θα παγώσεις, θα παγώσεις", μου φώναζε. Αλλά εγώ έκανα το μπάνιο μου στα γρήγορα, ντυνόμουν και ένιωθα πάρα πολύ καλά.

Οι συνθήκες διαβίωσης ήταν πολύ δύσκολες. Σε πολλές κοπέλες σταμάτησε η περίοδος, ακόμα και για έξι μήνες. Π.χ., όταν φύγαμε από τα Πιέρια για να φτάσουμε στο Γράμμο, περάσαμε από τον Αλιάκμονα σε μια βραδιά 5 - 6 φορές. Και βγαίναμε έξω και ήταν τέτοια η παγωνιά που πάγωναν όλα, τα παντελόνια, οι στολές και άκουγες ένα χρατς - χρουτς!

...Ηταν η πρώτη αντίδραση μέχρι να προσαρμοστεί ο οργανισμός στις σκληρές συνθήκες. Μετά επανερχόταν η φυσιολογική κατάσταση".

- Υπήρχαν και κάποια προβλήματα στις σχέσεις ανάμεσα στους νέους, αφού για πρώτη φορά πήγαιναν κορίτσια στο στρατό;

- Δεν είχαμε πολλά προβλήματα. Υπήρχε ένας αλληλοσεβασμός, μια αλληλοεκτίμηση. Υπήρχε, βέβαια, και ο έρωτας. Οταν αυτό γινόταν αντιληπτό, για να μη δημιουργηθούν προβλήματα στους ίδιους, αλλά και στους άλλους νέους - τους άλλαζαν τμήματα. Σε ορισμένες περιπτώσεις, πήγαιναν οι ίδιοι και το έλεγαν. Αργότερα, οι ίδιοι αυτοί νέοι που αγαπιόντουσαν - όσοι επέζησαν -δημιούργησαν οικογένεια, ο δεσμός είχε διατηρηθεί...

- Είδατε νέες κοπέλες να πληγώνονται, να σκοτώνονται κοντά σας;

- Είδα. Ναι είδα. Και νέους και νέες. Αλλά... πόλεμος.... Ηταν αφάνταστη η παλικαριά και η αυτοθυσία τους!

- Αυτό θα συντέλεσε να αλλάξουν στάση απέναντί τους και οι σύντροφοί τους, να μην τις βλέπουν μόνο σαν κοριτσόπουλα...

- Βέβαια. Στην Αντίσταση εμφανίζεται η γυναίκα αγωνίστρια, αλλά στο Δημοκρατικό Στρατό η γυναίκα γίνεται ηγέτης, λοχαγός, επίτροπος τάγματος, αποκτά επιτελική σκέψη, γίνεται επαναστάτρια. Την αντιμετωπίζουν σαν μια αυτόνομη προσωπικότητα.

Την εκτιμούν, την προσέχουν. Αγωνίζεται για μια άλλη κοινωνία, όπου θα έχει διαφορετική θέση - και το ξέρει. Στον ίδιο τον αγώνα αποκτά τα ίσα δικαιώματα.

Στην πολιτική δουλιά που κάναμε ανάμεσα στις μαχήτριες μιλούσαμε για την αλλαγή της θέσης της γυναίκας...

"Τα τμήματα ήταν μεικτά. Υπήρχαν γυναίκες ομαδάρχες, επίτροποι λόχου. Μαζί πολεμούσαν, μαζί αναπαύονταν, στις περισσότερες περιπτώσεις. Και βέβαια, δε φορούσαμε νυχτικά για να κοιμηθούμε, αλλά τις στολές μας, τις χλαίνες, τις κουβέρτες. Μετά τη μάχη, κοίταζες να βρεις μια πλάτη να ζεσταθείς, γιατί είμαστε μούσκεμα, ιδρωμένοι, εκτεθειμένοι στον παγωμένο αέρα στην κορυφή του Γράμμου. Και δεν είχε σημασία, αν η πλάτη ήταν ανδρική ή γυναικεία. Γυναίκες πήγαιναν με τον τηλεβόα στα προωθημένα φυλάκια και μιλούσανε με τους φαντάρους του αντίπαλου. Γιατί ειδικά γυναίκες; Η φωνή τους επηρέαζε. Καλούσαμε τους στρατιώτες απέναντι, σαν αδέλφια μας, σαν φίλους, σαν συγχωριανούς και συνέβαινε να υπάρχουν και συγχωριανοί... ακούγαμε απαντήσεις: "Από πού είσαστε;". Συχνά γίνονταν ένας διάλογος - παρά το βρισίδι ορισμένων που τους έλεγαν να σταματήσουν και μας απηύθηναν προσβλητικούς χαρακτηρισμούς "πόρνες" κλπ. Ομως, ο διάλογος συνεχιζόταν και πολλοί φαντάροι δραπέτευαν και έρχονταν με το μέρος μας...

Οσο περνούσε ο καιρός οι συνθήκες γίνονταν αφάνταστα σκληρές"...

"Ηταν μια γενικότερη πίεση που δεχόμαστε... Είχε έρθει ο ίδιος ο Βαν Φλιτ με ένα επιτελείο από Αμερικάνους και όχι μόνο - με όλα τα πολεμικά εφόδια - αεροπλάνα, τανκς, βόμβες ναπάλμ. Ξέρεις ότι τις πρώτες βόμβες ναπάλμ τις έκαναν δοκιμή στο Γράμμο; Επεφταν οι βόμβες και άναβε το δάσος. Το δάσος ήταν όλο οξιά και η κορυφή της φλεγόμενη έπεφτε όλη κάτω. Μέσα σ' αυτήν την κόλαση, τα αεροπλάνα πετούσαν χαμηλά και θέριζαν... Νόμιζες ότι πια δεν υπήρχε ψυχή ζωντανή. Μα, μόλις σταματούσε ο βομβαρδισμός, έβλεπες να ξεπροβάλλουν σκονισμένοι, μαυρισμένοι από τα χαρακώματα οι μαχητές και οι μαχήτριες"...

Αναπολεί! "Ωραίες κοπέλες - τις έβλεπες και τις χαιρόσουν τις αντάρτισσές μας. Λεβέντισσες, με τα μαλλιά τους να ανεμίζουν, ακόμα και στη μάχη, ξέπλεκα. Τις θαύμαζα, τις αγαπούσα, τις ένιωθα, τις ζούσα. Ωραίος κόσμος...".

Ενας κόσμος, που έφυγε για πάντα. Και ο αγώνας συνεχίζεται... με καινούρια πρόσωπα...

Επιμέλεια: Αλίκη ΞΕΝΟΥ - ΒΕΝΑΡΔΟΥ