Στην κεντρική πλατεία του χωριού, στο Κεφαλοχώρι, βλέπεις ένα προς ένα τα βουνά να σε περιβάλλουν. Βλέπεις τις κορφές να μιλάνε μεταξύ τους. Το Ταμπούρι στη Γύφτισσα. Η Πέτρα - Μούκα με τα Πατώματα. Οι Αρένες με τη Λυκόραχη. «Μιλάνε», για τα κατορθώματα, για τους ατέλειωτους ηρωισμούς, για τον τιτάνιο αγώνα των μαχητών και μαχητριών του ΔΣΕ.

«Μιλάνε» για τους ανθρώπους αυτούς που επί τρία χρόνια και πέντε μήνες υψώθηκαν, έγιναν ένα με τα βουνά, ένα με το ντουφέκι, ένα με την πέτρα και τώρα μιλάνε κι αυτοί. Και «μίλησαν», γι' ακόμη μια φορά, την Κυριακή το πρωί, στην εκδήλωση στη Λυκόραχη.

«Μίλησαν» μέσα από τα κείμενα που διαβάστηκαν στη διάρκεια του μουσικού - θεατρικού δρώμενου που ετοίμασε το Μουσικό Συγκρότημα της ΚΝΕ, στο άνοιγμα της κεντρικής εκδήλωσης. Κείμενα γραμμένα από μαχητές και μαχήτριες του ΔΣΕ, μετά τις μάχες, τα βράδια, στις μακρινές πορείες ή στα λίγα λεπτά που αγνάντευαν τ' αστέρια. Κείμενα, που έγιναν ανταποκρίσεις για το ραδιοφωνικό σταθμό του ΔΣΕ και σήμερα βρίσκονται στο Αρχείο του ΚΚΕ.

Κείμενα, που μας ταξιδεύουν στις μεγάλες μάχες του Γράμμου του 1948, από την Κόνιτσα, στη διάσπαση του μετώπου, στο μεγάλο ελιγμό, μέχρι το θρύλο της «Δρακολίμνης».

Η μάχη του Γράμμου, 14 Ιουνίου 1948 μέχρι 21 Αυγούστου 1948. Ο αστικός στρατός αδυνατεί να νικήσει...

«Να το πεις κόλαση; Ξεπέρασε τη φρίκη της ο τρίδιπλος χορός του θανάτου για τους εχθρούς σήμερα. Να το πεις ηφαίστειο; Ε, κάτι τέτοιο ήταν η κάθε σπιθαμή γης από το Χάρο ως τα Γούπατα και το Παλιοστρούγγι κάτω χαμηλά. Ο Χάρος - χάρος που διψά για θύματα. Τιμωροί και εκδικητές οι υπερασπιστές. Τα Γούπατα κρεμασμένα στα βράχια. Τα "Πέντε Αλώνια" φάνταζαν σαν μαρμαρένια, που πάλευαν και ιδροκοπούσαν με αίμα αντίς ιδρώτα^. η δημοκρατία με την προδοσία. Και νίκησε η δημοκρατία, έλαμψε σαν άστρο η λευτεριά... το Παλιοστρούγγι».

Η προετοιμασία του μεγάλου ελιγμού...

«Σήμερα θα σπάσουμε το μέτωπο του εχθρού. Ορμητικά, αποφασιστικά κεραυνοβόλα. Θα του καταφέρουμε το ξαφνικό χτύπημα. Και θα βγούμε στα μετόπισθεν της διάταξης. Τη νύχτα αυτή θα κάνουμε τον ελιγμό μας».

«Ετσι περίπου μίλησε στους αξιωματικούς του ο υπεύθυνος του Γενικού Αρχηγείου. Κι έτσι έγινε. Ορμητικά, αποφασιστικά, κεραυνοβόλα, ο εχθρός χτυπήθηκε και συμπτύχθηκε τσακισμένος. Από το ρήγμα που ανοίξαμε, περάσαμε. Την επιχείρηση την είχε αναλάβει η Ταξιαρχία 16. Και τη μάχη θα δώσει ένα επίλεκτο τάγμα, το διοικητή του οποίου δυο φορές τον έχουν σκοτώσει οι φασίστες. Ο ταγματάρχης όμως ζει και μαζί με τον πολιτικό επίτροπο του τάγματος οδηγεί τους ηρωικούς μαχητές από νίκη σε νίκη, από δόξα σε δόξα. Αυτό το τάγμα θα νικήσει και σήμερα».

Νύχτα. 20 προς 21 Αυγούστου 1948. Ο μεγάλος ελιγμός του ΔΣΕ, που σπάει τον εχθρικό κλοιό και βγαίνει στα μετόπισθέν του, στο Βίτσι, ξεκινά...

«Ολοι λένε: "Ο ΔΣΕ έχει κάνει τόσες και τόσες επιτυχείς διασπάσεις και διεισδύσεις. Θα πετύχουν και σήμερα". Κι όλοι έχουν εμπιστοσύνη στο επίλεκτο τάγμα που θα ριχτεί στη μάχη».

«Το τάγμα επιτίθεται. Στελέχη και μαχητές, όπως έχουν διαταχθεί, όπως έχουν υποσχεθεί, ρίχνονται στα εχθρικά χαρακώματα. Δεν κάνουν επίθεση. Ρίχνονται με τη φωτιά στο χέρι γρήγοροι σαν τ' αστροπελέκια».

«Κινείται η φάλαγγα και μέσα από τη βροχή των σφαιρών και των βλημάτων του εχθρού διεισδύει, χιλιόμετρα πίσω, στις εχθρικές γραμμές. Ούτε ένας νεκρός από τη φάλαγγα. Το πεδίο της μάχης γέμισε από κορμιά των αντιπάλων. Μια κοπέλα τραυματισμένη που τη μεταφέρουμε φωνάζει: "Συναγωνιστές περάστε. Ο δρόμος είναι ελεύθερος". Πράγματι ο δρόμος είναι ελεύθερος για καινούριες μάχες, νίκες και δόξες του στρατού».

Ο θρύλος της Δρακολίμνης...

Απάνω στο Σμόλικα, λίγο πιο κάτω από την ψηλότερη κορφή του, στα 2.200 μέτρα, ανάμεσα στους θεόρατους βράχους και στα χιόνια που δεν προφταίνουν να λιώσουν, είναι η Δρακολίμνη. Απατο είναι το βάθος της λίμνης. Και εκεί μέσα φωλιάζει ο δράκος, η ψυχή του βουνού. Γι' αυτό την είπανε Δρακολίμνη. Με τους γνώριμους, με τους δικούς του είναι ήρεμος και αγαπημένος. Κάθεται εκεί και φυλάει το μεγάλο βουνό. Ξένος ποτέ να μην πατήσει.

Με τους ξένους αγριεύει. Ξένος ποτέ ως τώρα δεν το πάτησε το βουνό και όποιος το πάτησε χάθηκε. Τέτοιος είναι ο θρύλος για τη Δρακολίμνη. Κάποτε ο Αλή Πασάς θέλησε να βρει τι κρύβεται μέσα στη Δρακολίμνη. Τότε, λέει η παράδοση, θύμωσε ο δράκος, η καλοκαιριάτικη μέρα σκοτείνιασε ξαφνικά, άρχισε να πέφτει χαλάζι, έτρεμε ο τόπος κι ο Αλή Πασάς τρομαγμένος λάκισε τον κατήφορο. Πέρασαν από κει το '40 και οι Ιταλοί του Μουσολίνι. Ο δράκος αγρίεψε πάλι και δεν απόμειναν παρά μονάχα τα απέραντα κοιμητήριά τους...

Τώρα οι δικοί μας τραβήχτηκαν παραπάνω στο Γράμμο. Οι ξένοι λένε πως κρατούν το Σμόλικα. Μα μέσα στο άπατο βάθος της μυστηριώδους λίμνης ο δράκος κάθεται πάντα και φυλάει το μεγάλο βουνό του. Δεν το παρέδωσε ποτέ σε κανένα ξένο και δεν θα το παραδώσει ούτε και τώρα. Κι εκείνοι νιώθουν το πέρασμά του και παγώνουν. Τρέμουν και αγρυπνούνε, απόψε είναι που θα φανερωθεί, αύριο θα ξεσπάσει η οργή του;

Μέσα στη φωτιά της μεγάλης απελευθερωτικής μάχης το σύμβολο του παλιού ηπειρώτικου θρύλου γίνεται αλήθεια. Ο δράκος είναι ζωντανός. Δεν είναι μονάχα μέσα στη Δρακολίμνη και στο Σμόλικα, στο Πάπιγκο και στο Γράμμο - στα βουνά μοναχά. Μέσα στην καρδιά της Ελλάδας και του λαού της φωλιάζει το αδάμαστο στοιχειό της λευτεριάς...

Και αμέσως μετά από κάθε αφήγηση, τραγούδι, όπως και τότε: «Μαύρα Μαλλιά», «Βροντάει ο Ολυμπος και πάλι», «Υμνος του ΔΣΕ», «Ο φρούραρχος της Καστοριάς», «Ηρωες». Και στο μεσοδιάστημα, συνθήματα: «Εννιά δεκαετίες αγώνας και θυσία το ΚΚΕ στην πρωτοπορία».

Τη συγκίνηση, που φέρνουν τα κείμενα και τα τραγούδια, τη διαδέχεται η αποφασιστικότητα, το πείσμα και η σιγουριά, οι υψωμένες γροθιές στο άκουσμα της «Τρίτης Διεθνούς».