Μήνας σημαντικός για όλους τους λαούς από την αρχαιότητα ακόμη, ο Δεκέμβριος - ανεξάρτητα από την ονομασία που έπαιρνε ή την αριθμητική θέση που κατείχε στο μηνολόγιο κάθε ιστορικής εποχής - εξακολουθεί να συνδέεται στην κοινωνική συνείδηση με κάθε τι που παραπέμπει σε γιορτή, ξεγνοιασιά, αισιοδοξία. Για την ιστορία, να πούμε ότι πήρε το όνομά του από τη λατινική λέξη «decem» - που παραπέμπει στη δέκατη σειρά - και τη σανσκριτική κατάληξη «ber», που σημαίνει μήνας, εποχή. Ως δωδέκατος μήνας του ημερολογίου, ο Δεκέμβριος «χρίστηκε» το 1564, όταν ο Κάρολος ο Θ' όρισε, με διάταγμα(!), πως η χρονιά θα αρχίζει την 1η Ιανουαρίου.

Η σύνδεση του Δεκεμβρίου με τη γιορτινή ατμόσφαιρα δεν είναι τυχαία. Στις 9 Δεκεμβρίου, ο ήλιος μπαίνει στον αστερισμό του Αιγόκερω και, με βάση το παλιό ημερολόγιο, αρχίζει ο χειμώνας. Τότε σημειώνεται και το χειμερινό ηλιοστάσιο, όπου η χρονιά έχει τη μικρότερη μέρα και την πιο μεγάλη νύχτα. Ωστόσο, όπως σημειώνουν οι επιστήμονες, ο ήλιος φωτίζει δυνατότερα τη Γη. Ετσι, οι αρχαίοι λαοί δόξαζαν τη δύναμη του ήλιου ως φωτοδότη. Χαρακτηριστικό είναι και το ότι η 25η Δεκεμβρίου συμπέφτει - αν δεν ταυτίζεται - με τη γέννηση του παλιού θεού Μίθρα, του αρχηγού όλων των ειδωλολατρικών θεών, ενώ, την ίδια μέρα, οι αρχαίοι Αιγύπτιοι γιόρταζαν τη γέννηση του Οσιρι, οι αρχαίοι Ελληνες του Ηρακλή, οι Εσκιμώοι και οι Λάπωνες τη «μητέρα των νυκτών». Οι Ρωμαίοι αφιέρωναν όλο το Δεκέμβριο στη θεά Εστία, ενώ οι χριστιανοί γιορτάζουν τη γέννηση του Χριστού.

Η αρχέγονη αυτή ανάγκη του ανθρώπου να «ξορκίζει» τη δυσκολία - στην προκειμένη περίπτωση, το Χειμώνα - γιορτάζοντας, εν αναμονή της Ανοιξης, εκφραζόταν με διαφορετικούς τρόπους στο πέρασμα του χρόνου και την ακολουθία των θρησκειών. Η μοναδική φορά που επιχειρήθηκε η καταστολή αυτής της διαδικασίας είναι όταν ο χριστιανισμός έγινε επίσημη θρησκεία και, ουσιαστικά, εξουσία και η ανθρωπότητα γνώρισε ένα ιδιαίτερα βίαιο «πογκρόμ» εναντίον των αρχαίων θρησκειών, το οποίο «εγκαινιάστηκε» από την έκτη Οικουμενική Σύνοδο. Η επίθεση, όμως, αυτή δεν είχε αποτέλεσμα γιατί, όπως γράφει ο Κώστας Καραπατάκης, «οι παλιές συνήθειες του λαού, που ήταν βιώματα τόσων αιώνων και μέρος της αρχαίας θρησκευτικής του λατρείας, ήταν η ζωή του, το οξυγόνο του, που δεν ήταν δυνατόν να ξεριζωθούν και να σβήσουν, γιατί ήταν ζυμωμένες με το αίμα του και βαθιά ριζωμένες στην ψυχή του».

Ακόμη και στην ακμή του ελληνικού μεσαίωνα, στο Βυζάντιο, όπου ο χριστιανισμός ήταν η αδιαμφισβήτητη θρησκευτική, κοινωνική, πολιτική και οικονομική δύναμη, ο λαός, λες από ένστικτο, εκφραζόταν με τον τρόπο που γνώριζε. Οι Βυζαντινοί συνηθίζανε να γιορτάζουν τις τρεις μεγάλες γιορτές του Δωδεκαημέρου (του πρωτομάρτυρα Στέφανου, της Παναγιάς και του Σταυρού, καθώς και του Αϊ - Γιάννη) με μουσικές, τραγούδια, μασκαρέματα και ξεφαντώματα, απομεινάρια των αρχαίων ειδωλολατρικών γιορτών.

Οι μασκαρεμένοι γύριζαν στους δρόμους και πείραζαν τους διαβάτες, αναστάτωναν τους νοικοκυραίους και ζητούσαν να τους δώσουν γλυκά και λουκάνικα. Για να γλιτώσουν από τους ανεπιθύμητους αυτούς επισκέπτες, έκλειναν καλά τις πόρτες, αλλά οι μασκαρεμένοι γλεντζέδες βρίσκανε τρόπο να μπουν στα σπίτια από τα παράθυρα και τις καμινάδες. Ο δε Μιχαήλ Ψελλός, σε μια μελέτη του για τους καλικάντζαρους, που οι Βυζαντινοί τους λέγανε βαβουτσικάριους, σημειώνει πως «ο φόβος και η προκατάληψη των αμόρφωτων ανθρώπων είναι εκείνο που γεννά τις φαντασίες των δαιμονικών», φράση που επιβεβαιώνει - και από μια άλλη σκοπιά - την επιβίωση της ειδωλολατρίας. Αξίζει να σημειωθεί πως το «άρωμα» των αρχέγονων ειδωλολατρικών δοξασιών, ηθών και εθίμων, εμπεριέχεται στον παραδοσιακό γιορτασμό όλων των ευρωπαϊκών λαών.

Οι καλικαντζάροι είναι κυρίαρχα σύμβολα των ημερών και απαντώνται στις τοπικές δοξασίες όλης της Ελλάδας. Για παράδειγμα, στην Αγιοπηγή Καρδίτσας, στο Βλαχόπουλο Πυλίας και σε άλλα μέρη, πίστευαν πως τα «καλικαντζάρια» κατοικούσαν στον κάτω κόσμο κι όλο το χρόνο τρώγανε το στύλο της Γης για να τη ρίξουν, μα σαν γεννιόταν ο Χριστός δεν προλάβαιναν να τελειώσουν το έργο τους και θυμωμένα ανέβαιναν στον απάνω κόσμο και έβγαζαν το άχτι τους στους ανθρώπους.

Στην Ικαρία, πίστευαν πως οι «καλιτσάντεροι» έρχονταν με καρυδότσεφλα και παλιοκάικα από τη θάλασσα και τις νύχτες του Δωδεκάμερου κατέβαιναν στα σπίτια απ' τα «φουάρα» κι έκαναν κακό στους ανθρώπους, αν τους βρίσκανε μόνους.

Στη Λήμνο, τους καλικάντζαρους τους λέγανε «μπουντούνους» και πίστευαν πως ήταν μικρά ανθρωπάκια με μεγάλες ουρές, στραβά πόδια και μεγάλα αυτιά και δόντια.

Για να προφυλαχτούν οι άνθρωποι από τους «όξ' από δω», χρησιμοποιούσαν κουδούνια και φωτιές. Στη Μυτιλήνη, μάλιστα, κρεμούσαν έξω από την πόρτα ένα κομμάτι από παλιό ψαράδικο δίχτυ. Γιατί «ώσπου να λύσουν τους κόμπους, λαλούσε ο μαύρος κόκορας και τους έπαιρνε η μέρα».

Φυσικά, Χριστούγεννα δίχως κάλαντα δε νοούνται. «Χριστούγεννα, πρωτούγεννα, πρώτη γιορτή του χρόνου!/ Για βγάτε, δέτε, μάθετε πως ο Χριστός γεννιέται!/ Γεννιέται και βαφτίζεται στο μέλι και στο γάλα./ Το μέλι τρών' οι άρχοντες, το γάλα οι αφεντάδες και το κηρί της μέλισσας το τρώει η Παναγίτσα», τραγουδούσαν τα παιδιά στα χωριά των Γρεβενών και της Σιάτιστας την παραμονή.

Είτε σαν «κόλιαντα», «κόλεντα», «κόλιντρα», «κόλντα», τα λαϊκά αυτά τραγούδια, που τα τραγουδούσαν τα παιδιά, προανάγγελλαν τη σημαντικότερη γιορτή του Δωδεκαήμερου από την παραμονή. Οχι, όμως, μόνο τη γιορτή. Σε πολλές περιοχές, τα κάλαντα λειτουργούν, μέσω των στίχων τους, σαν εγκωμιαστικά τραγούδια, που θα αποφέρουν περισσότερα δώρα στους πιτσιρικάδες που τα τραγουδούσαν: «Στο σπίτι τούτο που 'ρθαμε, του πλουσιονοικοκύρη/ ν' ανοίξουνε οι πόρτες του να μπει ο πλούτος μέσα/ να μπει ο πλούτος κι η χαρά κι η ποθητή ειρήνη/ για να γεμίσουν τα σταμνιά μέλι, κρασί και λάδι/ κι η σκάφη του ζυμώματος με φουσκωτό ζυμάρι./ Ο γιος του νοικοκύρη μας να παντρευτεί μια ωραία/ κι η κόρη με τα χέρια της να υφάνει πανωραία».

Ενίοτε, τα κάλαντα αποκόβονται εντελώς από τη θρησκευτική τους διάσταση, όπως στα Γρεβενά, όπου μόνο ένα τραγούδι έχει θρησκευτικό περιεχόμενο, κάλαντα αφιερωμένα στο γεωργό ήταν διαδεδομένα στη Μακεδονία, στην Ηπειρο, στη Ρούμελη και τη Θεσσαλία: «Εσένα πρέπ' αφέντη μου, το άξιο το ζευγάρι/ το άξιο το περήφανο και το στεφανωμένο./ Ας είν' καλά τ' αλέτρι σου, θεός να το πλουταίνει/ για να θερίζεις σταυρωτά, να δένεις αντρειωμένα/ να θημωνιάζεις πυργωτά, να ζεις για να σε πάρω/ να κοσκινίζεις μάλαμα, να πέφτει το χρυσάφι/ τα πυκνοκοσκινίσματα να δίν'ς στα παλικάρια».

Το παρακάτω κείμενο είναι η ανταπόκριση του απεσταλμένου της εφημερίδας «Ελεύθερον Βήμα», Ν. Γιοκαρίνη, στο Αλβανικό Μέτωπο, όπου περιγράφει το πώς γιόρτασαν τα Χριστούγεννα του 1940 οι Ελληνες στρατιώτες στην πρώτη γραμμή του μετώπου. Το κείμενο δημοσιεύθηκε στο περσινό γιορταστικό αφιέρωμα της τοπικής εφημερίδας του Ηρακλείου, «Μεσόγειος». Προσπερνώντας το επικό - προπαγανδιστικό και, ενίοτε, πομπώδες ύφος του ρεπορτάζ - ύφος αναμενόμενο και θεμιτό, δεδομένης της συγκεκριμένης ιστορικής στιγμής - έχουμε ένα ιστορικό ντοκουμέντο, που, με γλαφυρό τρόπο, μας δίνει μια ακόμη εικόνα του συγκλονιστικού αγώνα του ελληνικού λαού ενάντια στον ιταλικό φασισμό.

«ΤΑ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ ΕΙΣ ΤΟ ΜΕΤΩΠΟΝ ΚΟΡΥΤΣΑΣ, 26 Δεκεμβρίου. - Μετά συνταγματάρχου ενεργούντος επιθεώρησιν του μετώπου είχον την ευκαιρίαν να περιοδεύσω ταχύτατα και ολόκληρον την ημέραν των Χριστουγέννων την ευρυτάτην έκτασιν του βορείου μετώπου, παρευρεθείς εις υπερόχους πατριωτικάς σκηνάς εις πλείστας μονάδας μας και τινάς μάλιστα ευρισκομένας εις άμεσον επαφήν μετά του εχθρού. Και εις τας πλέον προκεχωρημένας γραμμάς όπου τα ημέτερα τμήματα έχουν κατοχυρωθή εν μέσω χιόνων συνήντησα Ελληνας φαντάρους με αναπτερωμένον το ηθικόν πανηγυρίζοντας και αναμένοντας ανυπομόνως να ορμήσουν και πάλιν κατά του εχθρού. Η ημέρα των Χριστουγέννων υπήρξε πανταχού εις το μέτωπον εξαιρετικά χαρμόσυνος. Στρατιωτικοί ιερείς ετέλεσαν τη λειτουργίαν εν μέσω χιόνων και καταπλήσσοντος πρωτοφανούς περιβάλλοντος ολολεύκων βουνοκορφών. Περιελθόντες κατόπιν τας θέσεις κατωχυρωμένων φαντάρων περιέφερον, εις κοινόν ασπασμόν, τον τίμιον σταυρόν υπό βαθυτάτην συγκίνησιν των πολεμιστών μας, οίτινες πρηνείς εδέχοντο δακρύοντες πρηνή επίσης τον ιερέα ελθόντα έως εκεί ίνα φέρη τας ευλογίας της ιερωτάτης ημέρας των Χριστουγέννων εις τους μαχομένους υπέρ της υπάρξεως της Ελλάδος. Εις ουδέν υπερβάλλω εξαίρων την ηρωικωτάτην, αλλά και αγιωτάτην ταύτην πράξιν των στρατιωτικών ιερέων και πρέπει να προσθέσω ότι συνήντησα έξωθι μικρού χριστιανικού ορεινού χωρίου άλλον λευίτην ισάξιον των ανωτέρω, διότι και ούτος προσέφερεν εις τον ελευθερωτήν στρατόν μας όχι μόνον πνευματικήν εισφοράν γονυκλινής εν κρυπτώ, κατά τη στιγμήν εντόνου δράσεως της μάχης δεόμενος υπέρ ευοδώσεως της επιθέσεώς μας, αλλά και τώρα εξήλθε πρώτος μετά των συγχωριανών του ίνα καθαρίσουν τον δρόμον εκ των παχυτάτων στρωμάτων της χιόνος προς ευχερή διάβασιν των ελληνικών εφοδιοπομπών. Ημείς συνεχίζομεν τον ιερόν αγώνα με τοιαύτην ψυχικήν έξαρσιν και εφθάσαμεν μέχρι της καρδίας του εχθρού και ούτος μωρανθείς προσπαθεί ν' αναπτερώση το καταρρακωθέν ηθικόν των μισθοφόρων του μελανοχιτώνων και των αθλίων ορδών του με καταπληκτικάς ψευδολογίας. Ηθέλησε, μάλιστα, να επωφεληθή της μέχρι της μεσημβρίας των Χριστουγέννων χριστιανικής αναπαύλας του πυροβολικού μας, αναγγείλας δυσχερείας άτινας αντιμετωπίζομεν δήθεν. Κατόπιν τούτου τα ημέτερα βομβαρδιστικά αεροπλάνα υπεριπτάμενα εις χαμηλόν ύψος υπεράνω του εχθρού εβομβάρδιζαν τη μεσημβρίαν σκληρότατα τας θέσεις του παρατηρήσαντα δυο σοβαράς εκρήξεις πιθανώς πυρομαχικών και διασποράν της εχθρικής συγκεντρώσεως. Πανζουρλισμός επεκράτη εις τας ημετέρας γραμμάς, όταν οι αεροπόροι επέστρεψαν σώοι καίτοι εβλήθησαν συνεχώς διά πολυβόλων και αντιαεροπορικών, χαιρετώντες εκ χαμηλοτάτου ύψους τα στρατεύματά μας, ρίψαντες ευχετήρια δελτάρια με χριστουγεννιάτικες ευχές. Τη στιγμή ταύτην ευρίσκομαι εντός του Πόγραδετς όπου ο εχθρός εκδικούμενος και λυσσών έρριψεν ασκόπους βολάς τραυματίσας δυο στρατιώτας. Κατόπιν τούτου εδέχθη ως χριστουγεννιάτικον δώρον σκληρότατον σφυροκόπημα του ημετέρου πυροβολικού καταστροφής, όπερ μετέβαλεν εις πολτόν τας εκδηλωθείσας φωλεάς ωχυρωμένων πυροβόλων του, βάλλον συνεχώς ολόκληρον το απόγευμα. Νέοι αιχμάλωτοι συλληφθέντες υπό μικράς περιπόλου μας ουδόλως αποκρύπτουν τη δυσχερή θέσιν του εχθρού και αυτόμολος πυροβολητής ειδικώς μετακληθείς προ ενός μηνός ως άριστος σκοπευτής ωμολόγησεν ότι πλην της λόγχης οι Ιταλοί στρατιώται τρέμουν πλέον όταν ακούουν να βάλη το ελληνικό πυροβολικόν. Και εις τα ακρώτατα σημεία του μετώπου κατέφθασαν τα δώρα προς τους φαντάρους μας και άφθονες κάλτσες, ικανοποιήσαντα τους πολεμιστάς μας διά την τόσον έκδηλον πολεμική αλληλεγγύην των μετόπισθεν. Ν. Γιοκαρίνης».