Από τις χιονισμένες κορφές του Αγιονάρι ξεμπούκαρε και πάλι ο βαρδάρης κι η βροχή συχνή και δυνατή δυσκολεύει τη ζωή στο απομονωμένο νησί. Θέλει πολύ κουράγιο για να επιμείνει κανείς να ζει μόνιμα στον Αϊ-Στράτη, ένα νησί στη μέση του Αιγαίου, με λίγο τουρισμό, λίγη κτηνοτροφία, καλύτερη αλιεία, αλλά με πολύ πλούσια ιστορία. Τα προβλήματα που αντιμετωπίζει το νησί πολλά. Από πού ν' αρχίσεις; Από την έλλειψη αποχετευτικού δικτύου, που καταστράφηκε με τους σεισμούς του 1968 και τώρα κινδυνεύουν να μολυνθούν τα πηγάδια από τους βόθρους; Από την ανυπαρξία εξωτερικού κρηπιδώματος στο λιμάνι, με αποτέλεσμα να μην μπορεί να «πιάσει» το βαπόρι της γραμμής. Από την ανυπαρξία οδικού δικτύου;

Βέβαια, οι 280 κάτοικοι ακούνε κατά καιρούς υποσχέσεις κι ωραία παχιά λόγια, π.χ. «είστε οι ακρίτες», «εσείς φυλάτε Θερμοπύλες» κλπ. Μα με λόγια δε λύνονται τα προβλήματα. Τα έργα λείπουν όχι μόνο απ' τους σημερινούς κυβερνώντες, αλλά κι από τους προηγούμενους.

Τα παιδιά του Νηπιαγωγείου, του Δημοτικού, του Γυμνασίου και των λυκειακών τάξεων, συνολικά 36, που βιώνουν την αδιαφορία του αστικού κοινωνικού συστήματος, που εκφράζεται τώρα με το ΠΑΣΟΚ, με τη βοήθεια των δασκάλων τους αντιστέκονται, αποκτώντας γνώσεις, απαραίτητο όπλο για ν' αντιπαλέψουν τη βαρβαρότητα της νέας τάξης πραγμάτων ελπίζοντας σε καλύτερες μέρες γι' αυτά και για τον τόπο τους.

Τα προβλήματα στο εγκαταλειμμένο, από την εκάστοτε εξουσία, νησί οξύνονται. Τι μένει; Μαζί με τις προσπάθειες και γενικά τη συμβολή των βουλευτών του ΚΚΕ Στρ. Κόρακα και Στ. Σκοπελίτη για να βελτιωθούν οι όροι διαβίωσης των κατοίκων, είναι απαραίτητη και η αγωνιστική διεκδίκηση από τους ίδιους, του δικαιώματος να ζήσουν σαν άνθρωποι στον τόπο που γεννήθηκαν και μεγάλωσαν. Το αξίζουν και για έναν ακόμα παραπάνω λόγο, για την ίδια την ιστορία του νησιού που δένεται με την πάλη χιλιάδων πολιτικών εξορίστων -κομμουνιστών κυρίως, που γεύτηκαν τη δημοκρατία της Ολιγαρχίας της αστικής τάξης της χώρας μας.

Από τον Αϊ-Στράτη «πέρασαν» 7.500 πολιτικοί εξόριστοι. Τα ονόματα πολλών, υπολογίζονται σε 950, ήταν γραμμένα στο Μητρώο, που άρχισε να κρατάει από το 1935 το Γραφείο της ΟΣΠΕ (Ομάδα Συμβίωσης Πολιτικών Εξορίστων, Αϊ-Στράτη). Ανάμεσα τους ο Δ. Γληνός, ο Κ. Βάρναλης, ο Ν. Σουκατζίδης, η Χρ. Χατζηβασιλείου κι άλλοι αγωνιστές, που παρά τα φασιστικά μαρτύρια, τις δύσκολες συνθήκες ζωής (πείνα, γύμνια, αρρώστιες με προεξάρχουσα τη φυματίωση), κράτησαν ψηλά τη σημαία του ΚΚΕ και διαπαιδαγωγήθηκαν, αλλά και διαπαιδαγώγησαν χιλιάδες πολιτικούς εξόριστους, κάτω από τις σκληρότερες συνθήκες, στον αγώνα για τη λευτεριά και την προκοπή του λαού μας.

Το νησί του Αϊ-Στράτη, με τη μεταφορά εκεί των πολιτικών εξορίστων βγήκε κερδισμένο, ακριβώς γιατί μπήκαν οι βάσεις, από τους εξόριστους, μιας μικρής εγχώριας οικονομίας (γεωργική και κτηνοτροφική παραγωγή). Παράλληλα, έφτασε στο απομονωμένο νησί ο πολιτισμός με τη διοργάνωση θεατρικών παραστάσεων απ' τους Καρούσο, Κατράκη, Μπαλοδήμο, Ρίτσο, που παρουσίασαν - όσο το επέτρεπε η Χωροφυλακή - τους «Πέρσες» του Αισχύλου, τη «Βαβυλωνία», το «Φιλάργυρο» του Μολιέρου, τον «Οθέλο» του Σαίξπηρ, με σκηνικά του Γ. Φαρσακίδη.

Οι παλιοί κάτοικοι του Αϊ-Στράτη θυμούνται το διώροφο νοσηλευτήριο με τα 20 κρεβάτια, τα λουτρά με τις 16 καμπίνες, το φούρνο με τις 2 «μπούκες». Θυμούνται την κατασκευή του μεγαλύτερου μέρους του υδραγωγείου, την αναμόρφωση του χειμάρρου, που «έπνιγε» τον κόσμο όταν έβρεχε. Αυτά ήταν έργα των πολιτικών εξόριστων, που, δυστυχώς, καταστράφηκαν με το σεισμό της νύχτας της 20ής Φλεβάρη 1968.

Στις 17 Ιούνη 1943 με τη φροντίδα του Μακεδονικού Γραφείου του ΚΚΕ, 75 εξόριστοι οργανώνουν απόδραση με καΐκι του Ελληνικού Λαϊκού Απελευθερωτικού Ναυτικού (ΕΛΑΝ) και την επομένη μπαίνουν στον Κόλπο του Αθω. Αποβιβάζονται νύχτα στην Καψάλα με την καθοδήγηση του καπετάνιου του καϊκιού, κρύβονται στο δάσος και προωθούνται στα κοντινά τμήματα του ΕΛΑΣ. Σφιχταγκαλιάζονται, φιλιούνται, πριν αποχωριστούν και πάρει ο καθένας το δρόμο που θα τον φέρει στο καινούριο μετερίζι του αγώνα. Κοιτάζουν πίσω στο βάθος. Ο Αϊ-Στράτης χάθηκε, δε φαίνεται πια στον ορίζοντα από τα βουνά της Χαλκιδικής. Μόνο κάποιες φωνές «ακούγονται» από τους Τάφους των πεθαμένων από την πείνα κομμουνιστών: «Σύντροφοι, συνεχίστε τον αγώνα»!

Η πάλη των πολιτικών εξορίστων στον Αϊ-Στράτη είχε στόχο τη βελτίωση της ζωής τους, αλλά συνδυαζόταν και με την πάλη ενάντια στις αντικοινωνικές τάσεις που εξέφρασαν οι αρχειομαρξιστές, τροτσκιστές κλπ, καθώς και ενάντια στον ταξικό εχθρό που αντιπροσώπευσαν οι χωροφύλακες και οι χαφιέδες της Ασφάλειας, που είχαν σταλεί στο νησί για να «αναμορφώσουν» τους κομμουνιστές. Ανάμεσα στα μέτρα, που είχε πάρει, τότε, η φρουρά του στρατοπέδου του Αϊ-Στράτη, ήταν και η στέρηση του τσιγάρου από τους εξόριστους. Σκληρό πραγματικά μέτρο για τους καπνιστές.

Διηγούνται, λοιπόν, ότι, τότε, όλοι οι εξόριστοι είχαν πίπες. Αλλού τις έχουν για στολίδι και για πολυτέλεια. Στον Αϊ-Στράτη οι πολιτικοί εξόριστοι τις είχαν από ανάγκη. Από το τσιγάρο δεν πρέπει να χαθεί ούτε η τελευταία άκρη του τσιγαρόχαρτου. Πρέπει να καψαλιστεί και η πίπα, να σβήσει μοναχό του. Ετσι, μέσα στο πακετάκι τους είχανε κι ένα ξυραφάκι, απαραίτητο όργανο του εξόριστου καπνιστή. Το τσιγάρο είναι ακριβώς τρεις λεπίδες. Το μετρούσαν προσεχτικά και τις έκοβαν με τέχνη και προσοχή σε τρία μέρη. Ετσι είχαν τρία τσιγάρα. Ε, λιγάκι κοντύτερα. Ηταν τα «τριτάκια», γνωστά και για όσους πέρασαν φυλακές. Η κολεκτίβα έδινε δύο τσιγάρα τη μέρα, που όμως γίνονταν μ' αυτό τον τρόπο έξι!

Κι ο τραγικός απολογισμός. Στον Αϊ-Στράτη άφησαν την τελευταία τους πνοή, μόνο στη διάρκεια της γερμανοφασιστικής κατοχής, 45 εξόριστοι κομμουνιστές. Απ' αυτούς 3 δολοφονήθηκαν, 5 σκοτώθηκαν από κεραυνό και 33 πέθαναν από την πείνα. Στον αριθμό αυτό δεν υπολογίζονται εκείνοι που η φρουρά του Μανιαδάκη παρέδωσε στους Γερμανούς, πολλοί από τους οποίους βρήκαν τραγικό θάνατο στα κρεματόρια της Γερμανίας.

Από τους πολιτικούς εξόριστους της εποχής εκείνης, που συμμετείχαν στη μεγάλη απόδραση, βρίσκονται στη ζωή μόνο τρεις. Ο βετεράνος κομμουνιστής Γιάννης Λίπας, 94 χρόνων σήμερα, που φτάνει κάθε πρωί στις 8 στα γραφεία της ΚΕ στον Περισσό, για να προσφέρει στο Κόμμα ό,τι απομένει από την ικμάδα του. Ζει ακόμη ο Μανωλάκης Κιουπτής - από το χωριό Κιούπκινο των Σερρών - και ο Δημήτρης... (δεν εξακριβώθηκε το επώνυμό του).

Ο Αϊ-Στράτης έκλεισε οριστικά σαν στρατόπεδο εξορίας στις 23 Ιούλη του 1962. Εξακολουθεί όμως να στέκεται φωτεινό μονοπάτι λευτεριάς. Κι όταν στύψεις το χώμα του, βγάζει αίμα και ιδρώτα.