Η Αγία Φιλοθέη, κατά κόσμον Παρασκευή Βενιζέλου, είναι στενά συνδεδεμένη με την πόλη των Αθηνών αφού το όνομα τριών συνοικιών της συνδέεται με αυτή.

Η Ρηγούλα ή Ρεβούλα (Παρασκευούλα), όπως ήταν το κοσμικό της όνομα, γόνος αθηναϊκής αρχοντικής οικογένειας του Αγγελου Βενιζέλου και της Σηρίγης Παλαιολογίνας, γεννήθηκε το 1522 και πέθανε το 1589. Το πατρικό σπίτι της βρισκόταν εκεί που σήμερα υψώνεται το μέγαρο αρχιεπισκοπής Αθηνών, γι' αυτό άλλωστε, η οδός αυτή ονομάζεται οδός Αγίας Φιλοθέης. Ηταν κάτοχος εξαιρετικής παιδείας, κάτι σπάνιο για κορίτσι της εποχής της. Τα εκκλησιαστικά κείμενα δίνουν έμφαση στο ήθος, στην ευφυΐα της και στο πλούσιο φιλανθρωπικό της έργο.

Σε ηλικία 14 ετών παντρεύτηκε τον κατά πολύ μεγαλύτερό της Ανδρέα Χειλά, ο οποίος ανήκε σε αρχοντική οικογένεια της Αθήνας. Ο γάμος, ενάντια στη θέλησή της, διήρκεσε τρία χρόνια, έπειτα η Ρεβούλα χήρεψε. Στα 17 της χρόνια ήταν περιζήτητη νύφη. Ομορφη, πάμπλουτη, καταγόμενη από δύο αρχοντικές και σημαντικές οικογένειες, μορφωμένη και ελεύθερη. Οι γονείς της την πίεζαν να συνάψει δεύτερο γάμο, όμως αυτή τη φορά η Ρεβούλα δεν εισάκουσε την επιθυμία των γονιών της, δηλώνοντας ότι επιθυμεί να ακολουθήσει ασκητική ζωή. Επιδόθηκε σε φιλανθρωπικό έργο και δέκα χρόνια μετά το θάνατο των γονιών της, έλαβε το μοναχικό σχήμα και το όνομα Φιλοθέη (υπέγραφε τις επιστολές της ως «Φιλόθεος μοναχή»).

Μετέτρεψε το ναΐσκο του Αγίου Ανδρέα που βρισκόταν στον περίβολο του πατρικού της αρχοντικού, σε γυναικείο μοναστήρι - κοινόβιο. Αυτή η εκκλησία βρισκόταν στη σημερινή οδό Αγίας Φιλοθέης. Την γκρέμισε τη δεκαετία του 1890 ο Μητροπολίτης Αθηνών και έχτισε το παρεκκλήσι που υπάρχει τώρα.

Σε αυτή τη μονή (ονομαζόταν και Παρθενώνας) που είχε και βιοτεχνικό χαρακτήρα, η Φιλοθέη έδινε άσυλο σε παρθένες κόρες για να μην τις ατιμάσουν οι Τούρκοι ή τις πάρουν για τα χαρέμια τους. Οι νέες εκεί μάθαιναν να φτιάχνουν κάθε είδους χειροτεχνημάτων (κυρίως υφαντά και πλεκτά) βγάζοντας έτσι τα προς το ζην. Ο αριθμός των μοναζουσών έφτασε μέχρι τις 200 κάποια στιγμή. «Οσα κορίτσια ορφάνευαν και δεν είχαν πού να μείνουν πήγαιναν στο μοναστήρι της Αγίας Φιλοθέης και εκεί σπούδαζαν αναλόγως της περιουσίας και της κοινωνικής τους θέσης. Εάν ήταν αρχοντοπούλες μάθαιναν εάν ήθελαν και γράμματα. Εάν ήταν φτωχά κορίτσια μάθαιναν να υφαίνουν, να γνέθουν και όλες τις άλλες δουλειές που χρειάζονται σε μια κόρη φτωχή».

Το μοναστήρι διέθετε νοσοκομείο και εστιατόριο και με το χρόνο απέκτησε τεράστια περιουσία. Συνεισέφεραν και οι αρχοντικές οικογένειες της Αθήνας. Οπως προκύπτει από ομολογία του 1579, η οικογένεια Χαλκωματάδων προσέφερε «ουκ ολίγα χρήματα και κτήματα (...) διά να γράψει ονόματα τρία» (δηλαδή, να μνημονεύονται στη λειτουργία τα ονόματα του άνδρα της, του πατέρα της και της ίδιας). Εναν αιώνα αργότερα η μονή σχεδόν ερημώθηκε.

Λένε τα συναξάρια της αγίας, ότι το φιλανθρωπικό έργο της ενόχλησε τους Τούρκους, οι οποίοι τη συνέλαβαν και την κακοποίησαν. Τρεις μήνες μετά, στις 19 Φλεβάρη 1589, η Παρασκευή Βενιζέλου πέθανε. Μετά το θάνατό της τρεις αρχιερείς: ο Κορινθίας, ο Αθηνών, ο Θηβών και ο κλήρος της Αθήνας ζήτησαν από το Πατριαρχείο την καθαγίασή της για τον «ενάρετο και αγαθοποιό βίο της». Ετσι το 1600 ανακηρύχτηκε Αγία Φιλοθέη και συν των άλλων προστέθηκε στον κατάλογο των χριστιανικών ονομάτων ένα ακόμη. Ηταν ένα όνομα που έπαιρναν συχνά κληρικοί και μοναχοί τον 16ο αιώνα (φιλόθεος < φιλώ + θεός = αυτή που αγαπά το Θεό). Σήμερα το όνομα Φιλοθέη έχει 5 εμφανίσεις (σε δείγμα 42.148 γυναικών) και το Φιλόθεος 4 εμφανίσεις (σε δείγμα 80.532 ανδρών).

Τα περισσότερα από όσα αναφέραμε απηχούν την κυρίαρχη χριστιανική αντίληψη για το βίο και το ήθος της αγίας. Δεν υπάρχει πουθενά αναφορά στον ιδιότροπο, εμπαθή και ευέξαπτο χαρακτήρα της μοναχής. Αυτός προκύπτει από μια επιστολή της όπου δεν εκφράζεται καθόλου κολακευτικά για τους συγχρόνους της Αθηναίους. Την επιστολή αυτή δημοσιεύει ο Κωνσταντίνος Ν. Σάθας. Η μοναχή ήρθε σε ρήξη με τους συμπολίτες της Αθηναίους για κτηματικούς λόγους και τόσο είχε επισύρει την οργή των Αθηναίων εναντίον της ώστε αναγκάστηκε να έρθει στην Αθήνα ο μέγας Λογοθέτης (ανώτατος πατριαρχικός αξιωματούχος) προκειμένου να κατευνάσει την οργή των Αθηναίων και να απαλλάξει τη μοναχή από τα επικείμενα δεινά. Για να τον ευχαριστήσει η «ΦΙΛΟΘΕΟΣ μοναχή», όπως υπογράφει, του έστειλε επιστολή με εκφράσεις και χαρακτηρισμούς καθόλου τιμητικές για τους Αθηναίους. Λέει σε αυτή την επιστολή μεταξύ άλλων:

«Χωρίς σκέψη συμπεριφερόμενοι Αθηναίοι δεν γνωρίζουν τη διάκριση καλού και κακού, τις μεν αρετές μισούν τις δε κακίες αγαπούν. Οπως λέει κάποιος από τους σοφούς, οι ανόητοι μέμφονται τα καλά, γι' αυτό και η ίδια σιωπώ στις πολλές ύβρεις που ακούω, όπως ο ήχος της θάλασσας όταν κλυδωνίζεται, αλλά εγώ τον ύψιστο δέχομαι Κριτή, ο οποίος γνωρίζει ότι τα φαύλα θα αποδοθούν πίσω ολοκληρωτικά».

Κατατάσσει τους Αθηναίους στο αγοραίο γένος, αχρείο και άτιμο. Μάλιστα αυτό το γένος δεν έχει κάποιον να το συμβουλεύσει είναι ανόσιο, βδελυρό, χωρίς μυαλό, το στόμα εύκολα ανοίγει για λοιδορία, μεμψιμοιρία και φλυαρία, είναι βαρβαρόγλωσσο, αρέσκεται να βρίσκει ελαττώματα στους άλλους, φιλοτάραχο, μικροπρεπές, μικρόψυχο, πολύλογο, υπερφίαλο, άνομο, δολερό, περίεργο, άγρυπνο για τις συμφορές των άλλων. Και αναρωτιέται πώς αυτοί ορθά θα σκεφτούν. Αφού είναι το έργο τους βάρβαρο και η σκέψη τους είναι βάρβαρη. Θεωρεί ότι αυτοί δεν μπορούν να γίνουν μάρτυρες της δίκης αλλά έντιμοι άνδρες και άνθρωποι των γραμμάτων θα αντιληφθούν την αλήθεια. Επιπλέον, οι Αθηναίοι είναι χωρίς έλεος για τους άριστους. Ο Σωκράτης πέθανε αδίκως συκοφαντηθείς από αυτούς, ο Θεμιστοκλής εξορίστηκε και ο Μιλτιάδης πέθανε στη φυλακή.

Και αφού φιλοδωρεί με πλείστους χαρακτηρισμούς τους Αθηναίους που τους διακρίνει από τους «έντιμους» και «ελλόγιμους» που προφανώς είναι οι προύχοντες και το πνευματικό κατεστημένο της πόλης, καταλήγει απευθυνόμενη στο μέγα Λογοθέτη, λέγοντάς του ότι πήρε το θάρρος από την ευσπλαχνία που της έδειξε και του γράφει ως αγαπητό πατέρα κατά των αλαζόνων.

Η αγία ήρθε σε σύγκρουση και με τον κτήτορα της Μονής Πεντέλης Τιμόθεο, μετέπειτα άγιο. Η νέα μονή έκανε δυναμική εμφάνιση με ταχεία αύξηση της κτηματικής της περιουσίας πράγμα που την έφερε σε σύγκρουση με άλλους γαιοκτήμονες της περιοχής όπως ήταν η Αγία Φιλοθέη. Αποτέλεσμα αυτής της σύγκρουσης ήταν η απαγόρευση εισόδου γυναικών στη μονή Πεντέλης και ανδρών στη μονή της Φιλοθέης.

Πώς συνδέθηκε η αγία με το Ψυχικό, την Καλογρέζα...

Την περιοχή, γνωστή ως κτήμα Καλογρέζας (σημερινή Φιλοθέη, Ψυχικό και Καλογρέζα) καθώς και το μετόχι του Αγίου Ανδρέα στα Πατήσια, η Φιλοθέη τα είχε αγοράσει το 1560, η οποία υποστηρίζεται από πολλούς πως προσέφερε νερό στους περαστικούς από το πηγάδι που άνοιξε στο κτήμα της. Η αγαθοεργία ονομάστηκε από τους χριστιανούς ψυχικό αφού έγινε για την ψυχική σωτηρία της ιδιοκτήτριας της μονής. Από αυτό προήλθε και η ονομασία του γειτονικού Ψυχικού.

Τελευταίος ιδιοκτήτης του κτήματος Καλογρέζας ήταν ο Χοϊδάς. Διαιρέθηκε σε δύο τμήματα, το τμήμα βόρεια της σιδηροδρομικής γραμμής (Αθηνών - Λαυρίου) πέρασε στην ιδιοκτησία του Χαροκόπου και το τμήμα νότια, στην Αλεξανδρινή εταιρεία που ήθελε να φτιάξει συνοικισμό. Στο πρώτο τμήμα ήταν ο Ναός της Αγίας Φιλοθέης και λίγα σπιτάκια, στο άλλο τμήμα του κτήματος ήταν το ασκητήριό της. Την Ρηγούλα Βενιζέλου πριν αγιάσει την αποκαλούσαν οι Αθηναίοι Κυρά ή Καλογρέζα, δηλαδή καλόγρια και έτσι ονομάστηκε η περιοχή προς τιμήν της Καλογρέζα (Από το αρβανίτικο kalogreza που σημαίνει καλογριούλα).

Αυτή δεν είναι η μοναδική ερμηνεία για την προέλευση του ονόματος.

Στην αρχαία Αθήνα υπήρχε ο δήμος Ευπυρίδες (εύπυρος = εύφορος σε σίτο, σιτοφόρος), η ακριβής θέση του οποίου δεν έχει προσδιοριστεί με ακρίβεια. Κάποιοι τον τοποθετούν στη σημερινή Καλογρέζα. Στην περίοδο της τουρκοκρατίας αλλά και αργότερα ήταν σιταρότοπος. Με το εύπυρο της περιοχής συνδέει το όνομα ο Διονύσιος Σουρμελής:

«Ονομάζεται ο τόπος αυτός από τα χρόνια των Σταυροφόρων Δουκών της Αθήνας Καλογράνης, και κατά την αλβανική κατάληξη Καλογρέζα, η οποία και επικράτησε.

Στην αλβανική διάλεκτο τα θηλυκά ονόματα καταλήγουν σε -εζα ή και -ιζα όπως βελανιδιά βελανιδέζα, πύλη πύληζα κλπ. Οι Ελληνες από το Μεσαίωνα για το γραικορωμαϊκό βασίλειο του Βυζαντίου συνήθισαν να προφέρουν πολλές λέξεις των Φράγκων, και προπαντός οι εμπορευάμενοι στην Ιταλία Ελληνες, ώστε η λέξη γράνο, που σημαίνει σίτος, ήταν και είναι από αυτούς σε κοινή χρήση. Οι άρχοντες των Αθηνών, σταυροφόροι, ερμήνευσαν το όνομα «Ευπυρίδης» ως Καλογράνης (καλός σίτος). Εξ αυτών των Καλογράνων υπήρξε στην Αθήνα οικογένεια Καλογράνης.

Τέλος η εκδοχή του Θ. Πολυκράτη που θεωρεί ότι το όνομα Καλογρέζα σημαίνει «μεγάλο πηγάδι».

Στην πρώτη απογραφή του Ελληνικού κράτους (1834) η Καλογρέζα είχε 8 κατοίκους, το 1896 18, 16 το 1907 και το 1920 μόλις 30 κατοίκους. Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, ήδη από το φθινόπωρο του 1922 άρχισε η εγκατάσταση προσφύγων από τη Μικρά Ασία στην ευρύτερη περιοχή. Το 1950 οι κάτοικοι της περιοχής έφτασαν τους 2.250.

Από το 1926 στην ευρύτερη περιοχή της Καλογρέζας προς τη λεωφόρο Κηφισίας δημιουργήθηκε σταδιακά η Φιλοθέη. Ενα κομμάτι αυτής της έκτασης είχε αγοραστεί στις αρχές του 20ού αιώνα από Αιγυπτιώτες με σκοπό τη δημιουργία οικισμού με το όνομα Νέα Αλεξάνδρεια, όπως ονομαζόταν η περιοχή μέχρι το 1936 που μετονομάστηκε σε κοινότητα Φιλοθέης, προς τιμήν της αγίας. Αυτό το σχέδιο δεν κατέστη εφικτό και έτσι οι Αιγυπτιώτες μεταβίβασαν την έκταση σε τρίτους. Από τη δεκαετία του 1920, η διοίκηση της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος ενδιαφερόταν για την εξεύρεση κατάλληλης περιοχής, η οποία θα χρησιμοποιούνταν για τη δημιουργία οικισμού που θα κάλυπτε τις ανάγκες των υπαλλήλων της. Ετσι επιλέχτηκε η περιοχή που ανήκε στην Αλεξανδρινή εταιρεία και δημιουργήθηκε σιγά σιγά η Φιλοθέη.